ग्रामगीता अध्याय १३
॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥
हात फिरे तेथे लक्ष्मी शिरे । हें सूत्र ध्यानीं ठेवोनि खरें । आपुलें ग्रामचि करावें गोजिरें । शहराहूनि ॥१॥
हें गांवीचे लोक विसरले । आळसाद्वारें दुर्दैव शिरलें । दैन्य दारिद्रय सर्वत्र भरलें । गांवामाजीं ॥२॥
शहरीं यंत्रादिकें आलीं । गांवची उद्योगकला मेली । कुशल माणसें शहरीं गेलीं । उद्योगासाठी ॥३॥
शहरीं गेली गांवची बुध्दि । शहरीं गेली गांवची समृध्दि । कष्टाळू शक्ति, हस्तकलासिध्दि । तेहि गेली ॥४॥
गांवीं उरली मुख्यत: शेती । ती कशीबशी चालविती । विशेष बुध्दि, शक्ति, संपत्ति । यांचा ओघ दुसरीकडे ॥५॥
उत्तम शिक्षित, सामर्थ्यवान । ते नोकरीसाठी फिरती वणवण । उद्योगधंदे वा शेती कोठून । होईल उन्नत गांवची ? ॥६॥
हे सर्व जरि लक्ष पुरविती । तरि छोटे उद्योग आणि शेती । निश्चयें सर्वांसि पोषिती । बेकार दीन कोणी नुरे ॥७॥
कारण, गांवींच कच्चा माल । ज्यावरि जगतां येई खुशाल । तो गांवीं पक्का नोहे म्हणोनि हाल । गांवाचे आमुच्या ॥८॥
कच्चा माल मातीच्या भावें । तो पक्का होतां चौपटीने घ्यावें । मग ग्रामजन कैसे सुखी व्हावे ? पिकवोनीहि ते उपाशी ॥९॥
त्यांच्या सुखाचें मुख्य साधन । सर्वतोपरी स्वावलंबन । शहरावरि न राहतां अवलंबून । काम करावें सर्वांनी ॥१०॥
उत्तम बुध्दि कौशल्य ज्ञान । शक्ति सामर्थ्य इकडे योजून । गांवीं वाढवावें स्वावलंबन । आळस झाडून सर्वांचा ॥११॥
जिकडे तिकडे स्वावलंबनप्रेम । घरोघरीं चालावें कांही काम । आपुलें करोनि दुसर्‍यासि निष्काम । मदत करावी मानवांनी ॥१२॥
घरीं मुलाबाळांनीहि राबावे । शेतीं कामधंदे हस्तें करावे । बायकापोरांसहित सुखी व्हावें । कष्ट करोनिया ॥१३॥
हातीं उद्योगाचें साधन । मुखीं रामनामाचें चिंतन । हाचि धर्म आहे महान । गांवकरी लोकांचा ॥१४॥
गांवचा एकेक घटक । बनवावा कलावंत सेवक । जो आपुलें घर सुरेख । करोनि गांवा शोभवी ॥१५॥
कष्ट करणाराचें जीवन । शोभा देतें देवाप्रमाण । स्वत: स्वावलंबी होऊन । सहकार्य करी जो गांवाशीं ॥१६॥
पहिलें पाऊल घरचा धंदा । दुसरें पाऊल दारच्या प्रबंधा । पुढे ग्रामसफाईच्या छंदा । लावोनि घ्यावें आनंदें ॥१७॥
असें हें कष्टाचें स्वरूप । वाढवीत जावें आपोआप । नाना कलांचें देणें रूप । कष्टालागी शिकावें ॥१८॥
कला असे मानवासि भूषण । परि पाहिजे जीवनाचें त्यांत स्मरण । जगावें सुखसमाधान । धरोनिया अंतरीं ॥१९॥
ऐसी असावी सर्व कला । नाहीतरि वाया गेला । प्राणी जन्मला आणि मेला । नाहकचि ॥२०॥
कलेनेच माणसाची ओळख । एरव्ही कोण पुसतो आणिक ? तुम्ही आहांत रांव की रंक । आता कोणी पुसेना ॥२१॥
जरी असले कोणी धनवान । तरी व्हावें त्यांनी कलापूर्ण । यांतचि आहे शहाणपण । श्रीमंतांचें ॥२२॥
नाहीतरि घरचे सर्वचि बेताल । समजेना गाणें-वाजवणें समकाल । परि गाणारे आणोनि खुशाल । जागरण करविती प्रयासें ॥२३॥
म्हणती आमुचा उत्सव महान । करावें कांही नवरात्र म्हणोन । यासाठी आणिले गाणारे कलावान । देवापाशी ॥२४॥
आम्हांस कांहीच कळेना । म्हणोनि बोलाविलें ऐकणारांना । त्यांनी ऐकाव्या गाण्याच्या ताना । आम्ही हसावें पाहोनि ॥२५॥
काय करावी ऐसी रीति ? आपणासि नसे ज्याची मति । त्यापेक्षा आपणहि शिकावी कोणतीं । कला अंगीं ॥२६॥
दुसर्‍याचा राजहंसा बरवा । आपला असेनाका पारवा । परि स्वावलंबी कलेचा रावा । बोलवावा प्रत्येकाने ॥२७॥
अहो ! जीवनाची एक तरी कला । असावी लागते मानवाला । तरीच तो ’ मानव ’ शोभला । नाहीतरि कल्ला जीवनाचा ॥२८॥
गोड बोलण्याची कला । नेटकें राहण्याची कला । अंग-मेहनतीची कला । आवश्यक आहे जीवनासि ॥२९॥
सुंदर लिहिणें अक्षरओळी । स्पष्ट वाचणें पुस्तकें सगळीं । जरा न दिसे टाळाटाळी । कोठेहि कलावंताची ॥३०॥
जीवनांत यावा सरळपणा । साधा सात्विकतेचा बाणा । हृदय-निर्मळतेचा निशाणा । कलावंताचा धर्म हा ॥३१॥
एरव्ही कला सर्वांनाच येते । कलेवांचून नाही रिते । परि तारतम्य पाहिजे तेथे । लोकांपुढे न्यावया ॥३२॥
कष्ट करोनि आपुल्या हातें । आदर्श करावें घरातें । असेल जरी झोपडी ते । भासवावी नंदनवन ॥३३॥
माती मिळवोनि घरें बांधलीं । परि चुन्यापेक्षाहि सुंदरता आली । थोडके पैसे लावोनि केली । रचना सगळी घराची ॥३४॥
आपुल्या गांवींच विटा केल्या । मडकीं-सुरया ओतल्या भाजल्या । कवेलू-कुंडयांसहित निर्मिल्या । आपुल्या गांवीं ॥३५॥
लाकडें तासोनि सरळ केलीं । त्यांत सात्विकतेची प्रतिभा भरली । गांवाच्या सुताराला आली । कला आमुच्या ॥३६॥
गांवींच केले हातोडे-खिळे । ऐरणी-कुर्‍हाडी सापळे-विळे । पावडे-कुदळया शिंके आदि सगळें । सामान जीवनाचें ॥३७॥
दगड फोडोनि फाडी केली । सरळ चिरेदार टापोनि छाटली । इमारतीस बसवितां दिसली । सुंदर सगळी ॥३८॥
फडे झाडणी चटई नवार । पलंग पायपूस मोटसंदोर । सुंदर केले डवरे वखर । नव्या धर्तीचें ॥३९॥
कापूस पिंजोनि सूत कातलें । सुंदर वस्त्र स्वेटर विणलें । बेरडया मुसके दोर बनविले । जाळें उतारीसहित ॥४०॥
कोणी केली शेतीची रचना । धुरेबंधारे वाफे नाना । पाहतां दिसती सरळ लैना । शेतीमाजीं ॥४१॥
झाडें दिसती ओळींत बध्द । सरळ सुंदर हिरवीं शुध्द । घरमालकचि करी खुद्द । काम आपुल्या हातांनी ॥४२॥
घराभोंवती बाग केली । सांडपाण्यावरि झाडें वाढलीं । फळाफुलांचीं रोपें वेली । भाजीपाला नित्याचा ॥४३॥
घरांतूनि बाहेर दिसेना पाणी । प्रवाह करीतसे आंतूनि । धूर जातसे धुराडयांतूनि । गोठयांत गोमूत्र न साचे ॥४४॥
घरामाजीं निर्मळपण । टापटिपीचें वर्तन । प्रत्येक वस्तु ठेविल्याचें स्थान । सरळ दिसे पाहतांचि ॥४५॥
सर्व वस्तूंचीं लिहिलीं नांवें । सामान घेतां नलगे सांगावें । घरीं येताचि दिसतें बरवें । काय आहे ॥४६॥
दारासमोर जें जें दिसलें । तें तें कलेनेचि सुंदर सजलें । आपुल्याच गांवीं निर्मिलें । कलाकारांनी ॥४७॥
जरा न दिसते उसनी ऐट । परकीयांकडोन करविला थाट । सामान आणलें भरमसाट । परदेशींचें ॥४८॥
जें दिसलें तें आपुल्याच गांवींचें । अथवा प्रांतींचें देशींचें । तेणें कौतुकचि आमुचें । सर्व करिती ॥४९॥
ऐसी घरादारांची सुंदरता । आपणचि आणावी स्वता । कोणीहि डोळे भरोनि पाहतां । प्रसन्न होती अंतरीं ॥५०॥
ऐसी कला असावी कष्टार्जित । स्वावलंबी उद्योगें उन्नत । नखशिखान्त ओजहि त्यांत । जो जीवन जागवी देशाचें ॥५१॥
कुणाची कला शरीर भूषवी । कुणाची घरीं टापटीप दर्शवी । कुणाची कला गांवचि सजवी । हौसेने आपल्या ॥५२॥
मानवी कला गांव शोभवी । गांवाची कला प्रांत जागवी । प्रांताची कला देश भूषवी । वैशिष्टयाने ॥५३॥
ही सर्व कलाकुसरी । मानवासचि साधे बरी । परि योजकता असावी अंतरीं । कलावंताच्या ॥५४॥
नाहीतरि टोप शिरीं विदेशी । आणि खादीपंचा कटीसि । मारूतीचें तोंड लंबोदरासि । ऐसें होतें ॥५५॥
एकाने दिवाणखाना सुंदर केला । पाहतांना आनंद झाला । परि शौचकूपचि बिघडला । होता त्याचा ॥५६॥
परिचय घेणारा आला घरीं । प्रथमचि चढला शौचगृहाभीतरी । आंत पसरली घाणचि सारी । स्वच्छता खरी दिसेना ॥५७॥
मग पाहिलें स्वयंपाकघर । कांदे बटाटे यांचें फोतर । चुलीआंतचि राख-केर । झाडूनि नव्हता लागला ॥५८॥
पानाचा पीक कोपर्‍यांत । कपाटामागे घाण बहुत । दुमडूनि बघतां सुंदर बिछायत । कचराकागद त्याखाली ॥५९॥
म्हणे वा हो कलावंत ! बघा जरा जावोनि आंत । सारवण झालें नाही सात । दिवसापासोनि दिसतसे ॥६०॥
बाकी सगळें केलें सुंदर । परि एवढेंचि गालबोट त्यावर । ऐसें असों नये अंतर । कलेमाजीं ॥६१॥
कला असावी सर्वनिपुण । आंतबाहेर निर्मळ पूर्ण । हात फिरे तेथे लक्ष्मी धांवोन । येते मग ॥६२॥
यापरी कलेने घर सजविलें । आपुलें जीवन सुंदर केलें । परि गांव असेल बिघडलें । तरि तें सौंदर्य टिकेना ॥६३॥
काळया शरीरावरि कोड । तैसें दिसेल तें एकटें धेंड । म्हणोनि गांव करावें आदर्श सुघड । कलांनी आपुल्या ॥६४॥
गांवीं असावीं सेवकमंडळें । ज्यांना ’ मुखीं राम हातीं काम ’ हें कळे । अखंड चालविती कामाचें सोहळे । ग्रामसेवेसाठी ॥६५॥
श्रमदानाचे सप्ताह घेवोनि । रस्ते दुरुस्त करावे सर्वांनी । शोषक खड्डे मोर्‍या करोनि । सांडपाणी थांबवावें ॥६६॥
रस्त्यामाजीं एकार्‍या असती । पांदण झाली निमुळती । गोखरू कांटे झुडपें वाढती । सर्व व्यवस्था लावावी ॥६७॥
डोब साचते पडती डेरे । ठीक करावें मार्गी सारें । शौचगृहेंहि नव्या प्रकारें । निर्मावी सर्वांसाठी ॥६८॥
नदी तळयाकांठची स्वच्छता । तेथे पार घाट आदींची व्यवस्था । उत्पादन वाढवाया तत्त्वता । उपयोग घ्यावा जलाचा ॥६९॥
गांवांतील मार्ग विहिरी घरें । सुंदर सजवावीं पशूंचीं कुटीरें । ठायीं ठायीं मुत्रीघरें । नाल्या करणें निर्माण ॥७०॥
सडकांचिया दुतर्फा छान । सर्वांनी करावें वृक्षारोपण । ढोले ठेवावे मधामधांतून । कचरा त्यांत टाकावया ॥७१॥
चहूं दिशांनी गांव सुंदर । वारे करोत जीवनसंचार । कोठेहि घाण घर । पाहतांना न दिसावें ॥७२॥
घरें मोडकीं असतील कोठे । सर्वांनीं जावें तया वाटें । मिळोनि करावें चोखटें । ’ हाहि आमुचा ’ म्हणोनिया ॥७३॥
घरें खिडक्यावीण अंधारीं । कोंदट दमट बसकीं सारीं । गुरांचा
गोठा घराभीतरी । ऐसें राहूं न द्यावें ॥७४॥
गोटे ओटे करावे दुरुस्त । कोपरे खंडारे गैरशिस्त । राहूं न द्यावे अस्ताव्यस्त । वाकडे तिकडे ॥७५॥
हे सर्व खणोनि काढावे । दोरीलैन धरोनि नवे । मोकळेचाकळे मार्ग करावे । उल्हासवावें जनलोकां ॥७६॥
मार्गी असावा लाकूडगोटा । साफ दिसाव्या चारी वाटा । कोणी अडला असेल करंटा । त्यास वळवावें गांवाने ॥७७॥
कुंपकाटी गवती शाकार । गांवीं नसावा शक्यतोंवर । उडवे-हुडे पुंजा-केर । भलतैसा न राहूं द्यावा ॥७८॥
फास गवतगंजी कडबागूड । भूस उपणणें अथवा खळवाड । कुंभार-आवा अग्निकुंड । सुरक्षित जागा नेमाव्या त्यांच्या ॥७९॥
मेलीं जनावरें कोठेहि नेलीं । गांवभरी घाण मांसहाडें आलीं । ऐसें न व्हाया पाहिजे नेमिली । जागा उघडण्या-गाडण्याची ॥८०॥
जेथे तेथे सूचनाफलक । लाविले पाहिजेत मार्गदर्शक । शोभवावेत रस्ते चौक । थोरांचिया नांवांनी ॥८१॥
मार्गावरि अंधार पडे । तेथे प्रकाशाची व्यवस्था घडे । ऐसें करावें चहूकडे । कार्यकर्त्यांनी ॥८२॥
गांवीं शाळा निर्माण करावी । कोंडवाडयाचीहि व्यवस्था व्हावी । बाजारगुजरी अवश्य असावी । सोयीसाठी व्यवस्थित ॥८३॥
नाहीतरि गांवीं बाजार भरला । शिस्त नाही दुकानाला । कोणताहि माल कोठे ठेवला । झाला सगळा कल्लोळ ॥८४॥
लोक एकमेकांस खेटती । कांहीकांचे खिसे कांपती । नाही समजली चालरीती । माणुसकीची ॥८५॥
तरुण पाहती भलतीकडे । बोल बोलती वेडेवाकडे । चालती इकडे पाहती तिकडे । तेणें धक्के बसती लोकां ॥८६॥
कोणी मधेच माल उपणती । खुंटया गाडती गाडया सोडती । बकर्‍या-गायी मोकाट फिरती । मधेच मांडती मिरच्याहि ॥८७॥
लैन नाही दुकानांप्रति । कोणीहि कोठे माल मांडती । या सर्वांमुळे होते फजीती । घेणारा आणि देणारांची ॥८८॥
त्यांत माशांचा अवघा घोळका । कोणी म्हणेना कोणा एका । सर्वत्र पैसा कमावण्याचा झोका । चालतसे हौसेने ॥८९॥
कोणी म्हणेल ऐसें कां करतो ? दुकानदार म्हणे आम्ही कर देतो । मग आम्हांला कोण काय म्हणतो । सांगा सांगा ! ॥९०॥
ऐसें जेथे जेथे होतें । दुरुस्त करावें सगळें तेथे । प्रेमाने सांगून पाहतां सर्वानुमतें । कोणी हट्ट करीना ॥९१॥
आपुलें जेव्हा जन न ऐकती । तेव्हा सभाद्वारें करावी दुरुस्ती । सांगून पाहावें सरकारप्रति । दुरुस्त कराया गांव सारें ॥९२॥
मुख्य आपुली असावी समिति । जी सुंदर ठेवील बाजाराप्रति । वजनें, मापें, माल, जागा, पध्दति । सर्व चोख करावया ॥९३॥
सर्वांच्या पिकांचिया रक्षणा । गांवीं येऊं न द्याया वानरसेना । ऐशाहि कराव्या समित्या संघटना । नाना कार्यास्तव ॥९४॥
सर्वांगीण असावी ग्रामरचना । मनोरंजनासहित पुरावाव्यात भावना । जेणें करून ग्रामवासीयांना । आठव ना ये शहराचा ॥९५॥
व्याख्यानें कीर्तनें कलापथक । वादविवाद पोवाडे नाटकें सात्विक । ऐसी नित्य नवनवी करमणूक । गांवीं चालवावी सर्वांनी ॥९६॥
एक असावा सुंदर बाग । त्यांत मनस्वाथ्याचेंचि असावें अंग । प्रसन्नता वाढाया नाना रंग । वृक्षवेली लताकुंज ॥९७॥
त्यांत क्रीडांगणें पाळणें । बालक-युवकांचीं प्रसन्नविती मनें । जातीपातीचें विसरोनि रडगाणें । सहजभावें चालवावीं ॥९८॥
गांवीं विश्रामगृह असावें । ज्यांत पाहुणे उत्साही बरवे । सर्वांस मुक्तद्वार ठेवावें । उतरविण्यासाठी ॥९९॥
तेथे असावी सुंदर विहीर । पाणी पिण्यासि थंडगार । वचनें असावीं उदबोधक सुंदर । भिंतीवरि सर्व ॥१००॥
सुंदर करावा आखाडा । मुलें बागडती उल्हासें तडतडा । आदर्श मल्ल-खेळाडूंचा धडा । गिरवावया ॥१०१॥
सुंदर मुलांचीं शरीरें । दिसती गुलाब जैसे गोजिरे । बागचि फुलले हरेभरे । सुपुत्रांचें ॥१०२॥
सुंदर असावें वाचनालय । नाना ग्रंथ ज्ञानमय । करावया सुबुध्दीचा उदय । गांव-लोकीं ॥१०३॥
काय चाललें जगामाजी । कळावें गांवीं सहजासहजीं । म्हणोनि वृत्तपत्रें असावीं ताजीं । आकाशवाणीहि त्याठायीं ॥१०४॥
तैसेंचि असावें हस्तलिखित मासिक । अक्षर गांवाचें व्हाया सुरेख । लेखनचित्रादि कलांचें कौतुक । वाढेल गांवीं ॥१०५॥
सहज कळावे विचार आणि वृत्त । म्हणोनि फळा असावा चौकांत । ती जणूं ज्ञानेश्वराची भिंत । ज्ञान देई सर्वांसि ॥१०६॥
अक्षरशत्रूंना सामर्थ्य यावें । म्हणोनि प्रौढशिक्षण चालवावें । घराघरावरि नंबर द्यावे । नामपाटी लावोनिया ॥१०७॥
गुराढोरांचीं औषधें जाणती । साह्य द्यावें त्या ग्रामीणांप्रति । अनुभूत नुसखे लोकगीतादि किती । संग्रह त्यांचा करावा ॥१०८॥
गांवचें आरोग्य असावें उत्तम । सर्व प्राणीमात्रासि लाभावें क्षेम । म्हणोनि चालवावें आरोग्यधाम । गांवामाजी ॥१०९॥
आपुल्याच गांवची वृक्षवल्ली । कंदमुळें आणोनि औषधें केलीं । निसर्ग-उपचारासहित दिलीं । पाहिजेत वैद्यें ॥११०॥
चालवावें ऐसा वैद्यांप्रति । सर्पादि विषें उतरविती । घाव बुजविती हाड जुळविती । औषधें ऐसीं अनुभवोनि ॥१११॥
जेथे पुरुषांचा दवाखाना । तेथे हवी सूतिकागृहाचीहि योजना । दोहोंचीहि आवश्यकता ग्रामजना । भासतसे अत्यंत ॥११२॥
गांवचे वैद्य गांवच्या सुईणी । गांवें घ्याव्या तयार करोनि । नवनवीं ज्ञानसाधनें देवोनि । सर्वतोपरीं ॥११३॥
गांवीं असावें पोस्टस्थान । त्वरित कळावया वर्तमान । परस्परांचा व्यवहार पूर्ण । पत्रोपत्रीं चालावया ॥११४॥
ऐशा सर्वचि सुखसोयी । लोक करूं शकतील निश्ययी । स्वावलंबी राहूनि सर्वहि । देतील जेव्हा सहकार्य ॥११५॥
प्रत्येकाचा कितीतरि वेळ । श्रमशक्ति आणि बुध्दीचें बळ । व्यर्थ जातसे तें उपयोगी सकळ । लावितां गांव सुखी होई ॥११६॥
ऐसें गांव होतां आदर्शपूर्ण । शहराहूनीहि नंदनवन । सर्वांचें करील आकर्षण । सुंदर जीवन तुकडया म्हणे ॥११७॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरु-शास्त्र-स्वानुभव संमत । स्वावलंबी ग्रामनिर्माणकला-कथित । तेरावा अध्याय संपूर्ण ॥११८॥
॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*
" दुनिया सियार है ।
जो कुछ होता है, वह ’ हुआ ’ ’ हुआ ’ कहती जाती है ।
परन्तु कहनेसे काम नहीं बनता, करनेसेही सब कुछ होता है ।
श्रम, स्वावलम्बन और सहयोग नींवपर दुनियामें स्वर्ग खडा किया जा सकता है । "
---श्री स्वामी सीतारामदास महाराज