ग्रामगीता अध्याय ३७
॥ श्रीगुरूदेवाय नम: ॥
’ अनुभव ’ ऐसा शब्द ऐकला । त्यावरि श्रोत्यांनी प्रश्न पुसला । आत्मानुभवाचा मार्ग सांगितला । पाहिजे आम्हां ॥१॥
केले प्रयत्न तुम्हीं कोण ? कैसें गेलें तुमचें जीवन ? खरी आत्मानुभवाची खूण । काय आहे ? ॥२॥
मित्रांनो ! ऐका सावकाश । प्रत्येक जीव देवाचा अंश । आपुल्या कर्तव्यें पद त्यास । प्राप्त होय हवें तें ॥३॥
करणी करितां विवेकें पूर्ण । नरचि होय नारायण । प्रारब्ध आणि परिस्थिति जाण । वाट देई तयासि ॥४॥
ज्यासि करूं आवडे उन्नति । निसर्ग होई ग्रंथ त्याप्रति । साधन होई एकेक वृत्ति । जाणत्यासि ॥५॥
आधि पाहिजे सुंसंस्कार । पुढे जाण्याचा निर्धार । संत, ग्रंथ काय, अवघाचि संसार । सहायक होई तयासि ॥६॥
बुडतें जग त्यासि जागवी । संकटें स्फूर्ति देती नवी । अघातांतूनि हितचि भावी । साधक तो ॥७॥
मनीं आत्मोन्नतीची तळमळ । त्यासि वाट देती सकळ । आपुलें आपणांतचि बळ । पाहिजे आधी ॥८॥
सत्य संकल्पाचा निश्चय । लावी जीवनासि सोय । वाट चालतां निर्भय । मुक्काम पावे ठायींच ॥९॥
आपुल्या अंगीं प्रकाश भरला । तो पाषाणचि हिरा ठरला । खाणींत शोधूनि आणिती त्याला । प्रयत्नें जन ॥१०॥
मृगनाभीची कस्तुरी । ती स्थान पावे राज-शिरीं । कमल चढे देवावरि । चिखलीं जन्मूनि स्वगुणांनी ॥११॥
हाचि अनुभव प्रमाण । यत्नाअंगींच देवपण । हें संतग्रंथांचें सत्यचि कथन । जाणावें श्रोतीं ॥१२॥
तुम्हीं विचारिलें माझें जीवन । म्हणोनि करितों थोडे कथन । जनासह आपण जनार्दन । हीच खूण अनुभवाची ॥१३॥
हीच अनुभवावयासाठी । सर्व कराव्या आटाआटी । ऐसेंचि प्रत्यया येई शेवटीं । साधकाच्या ॥१४॥
देवत्वाची ज्योत दीप्तिमान । परि आवरण पडलें मलीन । तें साफ करावयासीच प्रयत्न । म्हणती साधन त्यालागी ॥१५॥
ऐसीं साधनें निमित्तमात्र । स्वरूप एकचि असे सर्वत्र । तें अनुभवा आणी वृत्ति पवित्र । हेंच सूत्र उन्नतीचें ॥१६॥
या उन्नतिमार्गी जो लागला । विवेकें अंतरीं जागला । तो स्वयें उध्दरोनि गेला । तारक झाला जनांसि ॥१७॥
हें प्रयत्नाचें शुध्द महिमान । ऐकोनि मींहि केलें साधन । तें कळाया करितों वर्णन । थोडकेपण आयुष्याचे ॥१८॥
लहान ऐशा गांवामाजीं । मागासलेल्या जनसमाजीं । उपासाचीच लाभे रोजीं । ऐशा ठायीं जन्मलों ॥१९॥
घरीं दारिद्रयाचें वरदान । परि भावभक्तीची नसे वाण । ऐकत सुसंस्कारांचें गान । सोशीत कष्ट वाढलों ॥२०॥
अंतरीं जिज्ञासा असे खूप । ती घरी हूडपणाचें रूप । अल्लडपणें साहोनि ताप । सर्वांमाजी वावरलों ॥२१॥
ऐकिलें श्रवणीं थोडें कीर्तन । त्यावेळीं होतें आर्तपण । धृवप्रल्हादाचें आख्यान । मना वाटे ऐकावें ॥२२॥
कांही ऐकिली संतचर्चा । कांही कथां ऐंकिल्या पुरानीच्या । कांही वाढविल्या भावना मनाच्या । वैराग्ययोगें ॥२३॥
झाली परिस्थितीहि कारण । धरावया एकान्तीं मुद्राध्यान । तें सर्व केलिया कथन । वेळ पुरेना वर्षाचा ॥२४॥
महत्त्वाचेम सांगावें वाटतें । साधकाला मिळेल आइते । आत्मानात्म-विचार येथे । श्रोते ऐकती म्हणोनि ॥२५॥
कांही संगतीचें लाभलें फळ । आलें आत्मचिंतनासि बळ । देवदर्शनाची खळबळ । झाली हृदयीं दृढ ऐसी ॥२६॥
पुढे कल्पना सरसावली । धृवानेच कां तपस्या केली ? आपणासहि कां न घडली । पाहिजे तैसी ? ॥२७॥
काय करावें वाटे मनीं । कैसें ध्यान करावें नेत्र लावोनि । कोणा विचारावें, समाधानी । वृत्ति व्हाया जीवाची ? ॥२८॥
मग बळेंचि रानीं जावें । वृक्षाखाली ध्यान धरावें । कधी मूर्तिपूजनचि करावें । मंदिरामाजीं ॥२९॥
कधी रेणुकांची करावी मूर्ति । वनपुष्पपत्रें पूजावी ती । भजन करावें अहोरातीं । तन्मय चित्त करोनिया ॥३०॥
ऐसा वाढला प्रेमनिश्चय । मानसिक संकल्पांचा समुच्चय । धरिली ध्यान-मुद्रेची सोय । एकांतामाजीं ॥३१॥
परि झालें नाही समाधान । चित्त उडे मधून मधून । तशांतचि करावें कीर्तन । तळमळोनि ॥३२॥
आपणचि मना समजावावें । आपणचि समाधान मानावें । गावें नाचावें बोलत जावें । आपल्याशींच एकान्तीं ॥३३॥
परि प्रारब्धभोग आडवा पडे । विषयांकडे वृत्ति ओढे । कधी दुष्परिणाम घडे । देह-धारणेने ॥३४॥
म्हणोनि निघालों घर सोडून । बावळट ऐसा वेष घेऊन । कधी कधी विसरों देहभान । चिंतेंत देवदर्शनाच्या ॥३५॥
राहिलों वनीं, घोर रानीं । रानवट लोकीं, धनिकाभुवनीं । अनेक अनुभव आले जीवनीं । स्फुरले मनीं सदभाव ॥३६॥
कांही योगाचें साधन । थोडें अध्यात्म-वाचन । विशेष विश्वनिरीक्षण । केलें मनन सर्वकाळ ॥३७॥
भजन, सप्ताह, यज्ञयाग । महोत्सव, व्रतें, महाप्रसंग । नाना कार्यें, साधनप्रयोग । असंख्य केले ॥३८॥
केलें बहुत पर्यटन । वनभ्रमण तीर्थाटन । पाहिले सर्व प्रांत फिरून । आयुष्यांत ॥३९॥
नाना मंदिरें, देवालयें । संस्था, आश्रम, वाचनालयें । दरीं कंदरीं होऊनि निर्भय । पाहिलीं स्थानें ॥४०॥
भेट घेतली वरिष्ठांची । पाहिली भिन्नता रीतिरिवाजांची । रुचि घेतली खाण्यापिण्याची । देशीं-भेंषीं ॥४१॥
पाहिले अखाडे साधुजनांचे । गोसाव्यांचे, संन्याशांचे । वैराग्यांचे, महानुभवांचें । वारकर्‍यांसहित ॥४२॥
प्रवास केला बैलगाडीचा । घोडे, टांगे, हत्ती-अंबारीचा । सायकल, मोटार, विमानाचा । सर्वकाही ॥४३॥
पाहिले सागर, भव्य स्थानें । सातपुडा सह्याद्रि विंध्याद्रि, रानें । हिमालयासहित अति उंचपणें । गगनभेदी ॥४४॥
निसर्गाचीं दृश्यें अपूर्व । मानवकृत चमत्कार-वैभव । सुखसाधनें ज्ञानसाधनें सर्व । पाहिलीं लोकीं ॥४५॥
हें सर्वकांही पाहूनि पूर्ण । नाहीच झालें शांत मन । शेवटीं घ्यावा लागला अनुभव जाण । आपणामाजीं ॥४६॥
बहिर्मुख दृष्टीने पाहतां । समाधान न लागे हातां । हीच असे अनात्मता । दु:खदायी सर्वांसि ॥४७॥
विश्व कोण मी कोण ? यांचें मुळांत एकपण । तें जाणतां विचारें पूर्ण । अंतर्मुख वृत्ति होय ॥४८॥
एकचि तत्त्व चैतन्यघन । सागरीं बर्फ-तुकडयांसमान । त्यावरि सजलें विविधपण । हीच खूण अनुभवाची ॥४९॥
मीच आहे सकळांस कारण । माझ्याच आत्म्याचें हें विशालपण । ओळखी होतां कळलें पूर्ण । अद्वैतपण सर्वांचें ॥५०॥
मग मुरली पाहण्याची हौस । निवांत झालों सावकाश । जें जें दिसे या दृष्टीस । तें तें भासे आपणचि ॥५१॥
वाटे सर्वचि येथे आमचे । भिन्न कोण निवडायाचे ? हर्ष न समाये, मनाचें । मोठेपणीं आतलाचि ॥५२॥
मुंगी आणि ऐरावत । अणुरेणु आणि मेरूपर्वत । सर्व माझेचि संकल्प मूर्त । कळों आलें ॥५३॥
अजूनि कितीतरी आत्मा थोर । न चाले मोजमाप अनिवार । अनंत ब्रह्मांडें विश्वाकार । संचले असती ॥५४॥
माया, ईश्वर, ब्रह्म, सृष्टि । सर्व आत्मरूपाचिया पोटीं । पोटपाठहि नाही शेवटीं । तेंचि तत्त्व मी ॥५५॥
ब्रह्म म्हणती सर्वांत मोठें । परि ही भाषा परकी वाटे । अनुभव घेतां वेगळें न भेटे । ब्रह्मपण आटे आपणांत ॥५६॥
प्रथम गांव-मंदिर मोठें वाटलें । मग तीर्थाटन मोठें झालें । आणि पुढे निसर्गरूप दिसूं लागलें । मोठें मोठें ॥५७॥
परि त्याच्या मुळाचा अनुभव घेतां । मोठा कळलाच नाही कोणता । हा आत्म्याचा विलासचि तत्त्वता । अनुभवा आला ॥५८॥
मोठा तो पंचतत्त्वादि भेदोनि । लहान तोचि अणुरेणूहूनि । पाहतां पाहणें दुरी सारोनि । कळला एकपणीं जवळचि तो ॥५९॥
तेथेचि झालें पूर्ण साधन । मग दिसों लागलें एकचिपण । सुखदु:ख आणि जन्ममरण । सारिखेंचि ॥६०॥
भिकारी आणि धनवान । हे तों संकुचित भावें दोन । विकास होतां न राहती भिन्न । होती समान उन्नत ॥६१॥
नाही जातिपंथादि भेद । आपपरभाव हर्षखेद । प्रकट होई सच्चिदानंद । सर्व ठायीं समरूपें ॥६२॥
जन्मणें मरणें झाला खेळ । सुखदु:ख सर्व झालें शीतळ । संकटें येतां वाटे प्रेमळ । प्रवाह आला ॥६३॥
आता विषादचि नाही उरला । विचार विस्ताररूपें व्यापला । जें जें करणें असेल निसर्गाला । रुचि वाटे तयाची ॥६४॥
यासीच खरा बोलती प्रारब्धवाद । ज्यांतूनि आसक्तीचा उच्छेद । इच्छेविरहीत आनंद । सर्वांसाठीं निर्विषय ॥६५॥
नाही शृंगार सौंदयाचा । नाही पाल्हाळ काव्यकलांचा । जें असेल जैसें तयाचा । आनंद वाटे चित्तासि ॥६६॥
हें सर्व कासयाने झालें ? यासाठी काय साधन केलें ? कासयाने द्वैतपण मुरलें । आपणामाजीं ? ॥६७॥
हें आठवतां भान येतें । साक्षित्वरूपें पाहतां कळतें । अंतरंगीं विचारितां वळतें । कार्यमर्म सर्वकांही ॥६८॥
बुध्दीसि स्वातंत्र्य दिलें । जैसें जें दिसलें तें विचारिलें । त्यापरी कार्यसंबंध जोडले । आत्मत्व आलें देहभावा ॥६९॥
आपण तैसे सकळ जन । मग कासया मानावें भिन्नपण ?
ऐसा होतां झालें सावधान । ज्ञानमार्ग सर्वकांही ॥७०॥
ऐसा जीवेंचि मंत्र धरिला । न कळे कोणीं वरदहस्त ठेविला । परि सदभावें मीं नमस्कारिला । आडकोजी गुरुस्थानीं ॥७१॥
बहिरंग बोध नाही केला । स्वयेंचि श्रध्दाभावें घेतला । अहंकार न हो म्हणोनि पूजिला । सदगुरुराजा ॥७२॥
परि अंतरीं कळलें मर्म । गुरुशिष्यपण आहे भ्रम । आहे एकचि वस्तु अगम्य । दोघांमाजीं ॥७३॥
हें कळावयासि संगति लागे । संगतियोगें भावना जागे । भावना जागतां अंतरंगें । दिसे मुळींचें आत्मरूप ॥७४॥
मग जें जें मागे पाहिलें । तें तें सर्व सहज झालें । स्वाभाविकपणचि अंगीं आलें । स्वरूपानुभवें ॥७५॥
स्वरूप म्हणजे अखंड स्थिति । जी आत्म्याची सहजगति । नाही कृति ना विकृति । स्वरूपामाजीं ॥७३॥
अखंड प्रेम अगाध ज्ञान । अबाधित सत्य आनंद पूर्ण । हेंच स्वरूपाचें लक्षण । अवीट अभिन्न अक्षय जें ॥७७॥
परि हें प्रथम कळलें नव्हतें । म्हणोनि धुंडिलें स्थानमानातें । नवल तोंवरि वाटलें होतें । न लक्षितां स्वरूपस्थिति ॥७८॥
जैसी जैसी जाणीव वाढवी । तैसी शक्ति व्यापक झाली । पुढे वाटली पर्वतावलि । गोवरी जैसी ॥७९॥
राजाहि वाटला घरचा गडी । सुचवावयाची झाली तातडी । संसार झाला आपुला सवंगडी । याचि गुणें ॥८०॥
आपुला आनंद पैसावला । सुखवूं पाहे दु:खिताला । निद्रेत कोणी ओसणला । तरी ये दया त्याची जैसी ॥८१॥
परकेपणाची दृष्टीच गेली । वासना भावनेंत विरूं लागली । दुसर्‍यांचीं सुखदु:खें झालीं । आपणाऐसीं सहजचि ॥८२॥
मग माघारलीं पूजामंदिरें । दिसूं लागलीं जिवंत शरीरें । यानेच दिसे सर्वांचें बरें । देवकृपा व्हावयासि ॥८३॥
जिकडे जिकडे उणीव भासे । तिकडे तिकडे मन उल्हासें- । धाविनो करी आपणाऐसें । एकचि अंग समजोनि ॥८४॥
जंव अंतरीं आत्मा कळला । तंव आपल्यांतचि विश्व पाहों लागला । जैसा दिव्यदृष्टीचा प्रकाश गवसला । अर्जुनालागी ॥८५॥
मग अनंत उदरें अनंत हस्त । दिशा व्यापूनिया समस्त । दिसे विराटरूप महासमर्थ । ठायींच्या ठायी ॥८६॥
ही दृष्टि सर्वांसचि आहे । परि विचारें उघडील तोचि पाहे । तो अनुभवमार्ग सांगती लवलाहें । संतसज्जन ॥८७॥
जैसे आकाशाचे तुकडे नोहे । ते घटोपाधीमुळेचि भासती पाहे । तैसा जीव अल्पज्ञ वेगळा न राहे । अनुभव घेतां ॥८८॥
नुरे जीवाचें जीवपण । दारिद्यदु:ख रंकपण । आनंदाचें शिखर पूर्ण । प्राप्त होई निश्चयें ॥८९॥
मग प्रारब्ध तयाचा खेळ । प्रयत्न लीलारूप केवळ । आत्मरूपें विश्व सकळ । अनुभवा ये एकपणें ॥९०॥
जीव आपुली वारी व्यथा । तैसाचि सुखवी जगा समस्ता । उरला उपकारापुरता । सर्वांचिया आत्मभावें ॥९१॥
त्यासि नाही उरली कामना । निष्काम कर्म त्याचा बाणा । मग बाधक होईल कोणा । कैशापरी संसारीं ? ॥९२॥
तो जें करी तें ईश्वरपूजन । बोलेल तेंचि वेदवचन । त्यांच्या शब्दें आंदोलन । करिती जन सदभावें ॥९३॥
सत्तेविण त्याची सत्ता । क्रांतीहूनि सेवेची महत्ता । इशारा होतां मालमत्ता । लोक लाविती सत्कार्यीं ॥९४॥
त्याच्या संदेशाचें बळ । गांवीं करी प्रेमाचा सुकाळ । सुखी होती लोक सकळ । गांवोगांवींचे ॥९५॥
त्याच्या ज्ञानें भारले अज्ञजन । ते ज्ञानियांसि देतील शिकवण । झुंजती काळाशीं दारूण । स्त्रिया मुलेंहि ॥९६॥
हें आत्मविकासाचें बळ । मानवी प्रयत्नाचेंचि फळ । देव होवोनि करील सकळ । लोकचि देव ॥९७॥
मित्रा ! ऐसा अभ्यास करि । धरोनि मार्ग-बोध अंतरीं । मग दिसेल याच शरीरीं । तो श्रीहरि व्यापला ॥९८॥
लाभतां अनुभवाची खूण । जनता होईल जनार्दन । गांवीं ऐसा एकटाहि जाण । उन्नत करी गांव सारें ॥९९॥
तो प्रलोभनीं कोठे फसेना । रागद्वेषेंहि गोंधळेना । त्याच्या सहवासेंचि ग्रामजीवना । अमृत लाभे ॥१००॥
ऐसा सेवकचि पाया जगाचा । गांवचा रत्ननिधिच तो साचा । अभ्यास करा सक्रिय अध्यात्माचा । याचसाठी ॥१०१॥
प्रयत्नें मानव होई देव । प्रयत्नें स्वर्गतुल्य होई गांव । संतांच्याहि अभेदभक्तीचें वैभव । ग्रामसेवा-प्रयत्नीं ॥१०२॥
ऐसे लोक निर्माण करावे । तरीच उदया ये जग नवें । नांदेल ग्राम, विश्व, वैभवें । सर्वकाळ तुकडया म्हणे ॥१०३॥
इतिश्री ग्रामगीता ग्रंथ । गुरुशास्त्रस्वानुभव संमत । स्वानुभवें कथिला अध्यात्मपथ । सदतिसावा अध्याय संपूर्ण ॥१०४॥
॥ सदगुरुनाथ महाराज की जय ॥
*
" जगत्पति परमेश्वराने मनुष्यासाठी लोकर, रेशीम व कापूस निर्माण केला, त्याचीं वस्त्रें तुम्ही अवश्य वापरा; पण त्या सर्वांहून पवित्रतेचें वस्त्र मानवास अधिक शोभून दिसतें. "
---महात्मा महंमद पैगंबर