भारतवर्षातील ईश्वर-मंदिराची मूळ कल्पना त्याद्वारे लोकांना त्यांच्या आदर्श जीवनाचे शिक्षण देण्याची होती; आणि म्हणूनच मंदिरांच्या विशेष प्रचारापूर्वी ऋषिआश्रमांची जी योजना चालू होती तिचा मंदिरातच अंतर्भाव होऊन लोप होत गेला. अर्थात् ऋषिआश्रमांद्वारे जे सर्वांगीण धर्मशिक्षण पूर्वी समाजास दिले जात होते ते मंदिरामंदिरातून

विद्वान पंडित व त्यागी महात्मे लोकांना त्यापुढे देऊ लागले. प्रत्येक गावातील देवस्थान म्हणजे त्या गावच्या लोकांचे संघटितपणे कार्यक्रम करण्याचे, ईश्वराचे अधिष्ठान कायम ठेवून सामाजिक, धार्मिक वगैरे चळवळी उभारण्याचे व सर्वांना सर्वांगीण उन्नतीचे विचार पुरविण्याचे पवित्र धर्मक्षेत्र आणि उत्कृष्ट विद्यामंदिर उन्नतीचे विचार पुरविण्याचे पवित्र

धर्मक्षेत्र आणि उत्कृष्ट विद्यामंदिर समजले जात होते. लोकांसमोर पूर्वीच्या देवदेवतांच्या ज्या चरित्रकथा वाचल्या जात, त्यातून समाजाच्या हितासाठी व्यक्तीने आटोकाट प्रयत्न केले पाहिजेत. यातच थोरपणाचे बीज आहे, ही गोष्ट प्रामुख्याने मांडली जात होती. मनुष्याची उन्नती त्याच्या व्यक्तीगत बौद्धिकादी विकासावरच अवलंबून नसून ती त्याच्या। कर्तव्यशक्तीवर व त्याद्वारे समाजाची सर्वांगीण उन्नतीकारक सेवा करण्यावरही अवलंबून आहे ही गोष्ट शास्त्रातन पटविली जात होती व याचेच जिवंत धडे पोथ्यातून दिले जात होते. अर्थात् यामुळे लहान मुले,

तरुण स्त्री-पुरुष व वृद्धजनातही स्वदेशाचा व सद्धर्माचा अभिमान जागृत केला जात होता आणि अवघाचि संसार सुखाचा करीन | आनंदे

--------------------------------

हितबोध

भरीन तिन्ही लोक ही तेजस्वी उमेद त्यांच्यात नांदत होती. एकूण तीर्थक्षेत्रे ही प्रांताचे किंबहुना देशाचे वातावरण शुद्ध करणारी व नैसर्गिकरीत्या सर्वत्र उज्ज्वल संदेश पसरवणारी विशेष केन्द्रे होती; तद्वतच प्रत्येक गावातील मंदिर हे त्या त्या गावास खरी जीवनदृष्टी देऊन सदैव कर्तव्यतत्पर ठेवणारे जागृत ज्ञानसत्र होते, असेच थोडक्यात म्हणावे लागेल.

 देवळांची दुर्दशा व सुधारणेचा सन्मार्ग

      पण आज त्या योजनेत फार मोठे अंतर पडले आहे. मोठ्या क्षेत्रापासून तो अगदी लहान अशा खेड्यातील देवळापर्यंत सर्वांचे निरीक्षण केल्यास असे क्वचितच मंदिर आढळेल की ज्यात पूर्वजांच्या उद्देशानुसार कार्य होत असेल. मंदिरांची मूळ कल्पना बहुजन समाजासमोर नसल्यामुळे, मंदिर म्हणजे आपल्या वाडवडिलांच्या स्मरणार्थ उभारण्याचे थडगे, असेच होऊन बसले आहे; आणि त्यात आपल्या स्वत:च्या नावाचे प्रदर्शन असल्यामुळे तर, जेव्हा संधी सापडेल तेव्हा, जेवढी छोटीमोठी जागा मिळेल तेवढ्या जागेतच आपल्या सामर्थ्यानुरूप व सोयीनुसार एखादे मंदिर किंवा घोंगटी बांधून आपले व आपल्या वाडवडिलांचे

नाव चालवावे असा परिपाठच होऊन बसला आहे. काही देवळे तर मी इतकी लहान बघितली आहेत की ज्या देवळात पुजाऱ्याचेही डोके जाऊ शकत नाही; अर्थात् तेथे ध्यान-धारणेचे व जन सुधारण्याचे कार्यक्रम केव्हाही अशक्यच! कुजट निर्माल्यादीकांनी भरलेला अंधारमय आकुंचित गाभारा, सामुदायिक कार्यक्रमांना अयोग्य असा लहानसा सभामंडप, यात्रा-उत्सवांच्या वेळी त्रासदायक दाटी होईल अशी भोवतालची जागा, कशीतरी व केवढीशी गैरशिस्त पद्धति याच गोष्टींचा सुकाळ आज सर्वत्र झालेला दिसून येतो, ही वाईट गोष्ट आहे. या प्रत्येत

-------------------------------

हितबोध

कमावण्याच्या बाजारपेठाच आहेत. समाजाच्या अंधश्रद्धेच्या भांडवलावर संपत्तीची लूट करण्याची प्रवृत्ती अनेकांच्या नसानसात भरलेली दिसत आहे. ते सांगतील तेच शास्त्रवचन समजून आपण तसे न वागलो तर आपली यात्राच सफल होणे कठीण, असे सर्वसाधारण लोकांचे भाव बनले असून, त्याचा फायदा घेऊन द्रव्य कमावण्याच्या त्यांच्या लोभी वृत्तीला कोठे ताळमेळच उरलेला दिसत नाही. मी एकदा गयेला गेलो असता. तेथील पंड्यांची मी प्रत्यक्ष पाहिलेली हकीकत सांगणे मला येथे जरूरीचे वाटते. गंगेच्या काठी यजमान व एक पंड्या बसला असून त्याच्या भोवती शे-पन्नास लोकांचा मेळ जमला होता. पंडेबुवांनी त्या यजमानाच्या जोडलेल्या हातांभोवती अटक्या करिता एक हार टाकला

असून तो म्हणत होता की, देखिये यजमान! तुम जितनाही धन दोगे उतनाही तुम्हारे पिताजी स्वर्गका रास्ता तय करते जायेंगे। तुम गर सौ रूपया दोगे तो वे सौ-मीलकी दूरीपर पहुँचेंगे और हजार दोगे तो हजार मीलकी ऊँचाईपर । फिर बताइये कि उन्हें कितने मीलपर रखते हो या । सीधे स्वर्ग पहुँचा देते हो? यावर तो माणूस म्हणत होता- काय पंडेबुवा, गरीबाला असं पेचात आणता! आमच्या वडिलांना स्वर्गात पाठवण्याइतकी आमच्याजवळ इस्टेट तरी आहे काय? फुल ना फुलाची

पाकळी म्हणून एकशेएक रुपये घ्या बाबा, अन जाऊ द्या आमचे वडील स्वर्गाला! त्यांचा असा संवाद ऐकत मी तेथे उभा राहिलो. मला असे दिसून आले की अडाणी लोकात भलत्याच समजुती रूजवून त्यांना लुबाडण्याचा हा एक रीतसर धंदा आहे. कमी जास्त प्रमाणात हीच गोष्ट मला प्रत्येक क्षेत्रात आढळून आली. कुणावर टीका करण्याच्या उद्देशाने मी हे लिहीत नसून समाजहिताच्या दृष्टीने या गोष्टीचा विचार करणे आज आवश्यक झाले आहे. वर दर्शविलेल्या प्रसंगाहूनही अधिक विचित्र प्रसंग क्षेत्रात मुबलकपणे घडत असता आमच्या क्षेत्रात पावित्र्य कसे

--------------------------------

हितबोध

कायम राहणार, हाच प्रश्न मला त्रास देत आहे.

         मित्र हो ! वास्तविक ही क्षेत्रे आमच्या पूर्वजांनी उत्कृष्ट विद्यापीठे म्हणून स्थापन केली आहेत. या क्षेत्रांना पूर्वी, बहुजन समाजाला त्याच्या सत्कर्माचे धडे देणारे प्रचारक-आश्रम समजण्यात येत होते. काही ठराविक वेळेला सर्व संतांनी तेथे येऊन, धर्मसंमेलन अर्थात् मेळा भरवून, लोकांच्या भावना पुन्हा जागृत करून ठेवाव्या व त्यांच्या मानसिक

नि बौद्धिक  वृत्त्यांचा विकास करून देऊन देवतांचे प्रभावी आदर्श त्यांच्यासमोर ठेवावेत म्हणूनच ही भव्य मंदिरे आणि ह्या यात्रा......

यांची योजना करण्यात आली होती. अनेक हेतूंनी येणाऱ्या लोकांना कर्तव्याचा योग्य संदेश मिळावा व समाधानाचा मार्ग कळावा म्हणून त्यातून कथाकीर्तनादिकांसारखे अनेक उपक्रम सुरू ठेवण्यात आले होते. परंतु नंतर सांप्रदायिक आचार्या -आचार्यातच फूट पडत गेली, स्वेच्छेनुसार

भावना-प्रदर्शन करणे एवढाच यात्रांचा अर्थ उरला आणि कार्यक्रमांना केवळ मनोरंजनाचे स्वरूप येत गेले; सगळीकडे अहंमन्यता, स्वार्थ आणि बाजारू भावना बोकाळली आणि बुवांनी व जबाबदार लोकांनी या देवाधर्माच्या, देवळांच्या व तीर्थांच्या हेत्स आपल्या स्वभावाकडे वळवून त्यांना विकृत स्वरूप आणले. राष्ट्राला खरे हृदय व खरी बुद्धी देणारी ही

केंद्रेच अशाप्रकारे बिघडवून टाकल्यामुळे राष्ट्रापुढील उच्च आदर्श लोपला आणि त्याच्या चैतन्याचा झरा बंद झाला. वास्तविक या गोष्टीकडे विशेष लक्ष देऊन जर आजही या सर्व क्षेत्रांचा उचित उपयोग करता आला तर,त्यांचा, कायद्याची बंधने किंवा समाजसुधारणेची व्याख्याने या सर्वांहुन

अधिक उपयोग झाल्याशिवाय खास राहणार नाही असे मला वाटते.

--------------------------------

हितबोध

            देवळाच्या अवनत स्थितीचा विचार करीत असताच लोकांच्या जातीयतेच्या दुराग्रही कल्पनांचा विचार करणे आज जरूरीचे झाले आहे. समाजात काही विशिष्ट जातीत जन्मास आलेल्या लोकांना इतर अनेक बाबीत मार्ग पडावे लागते, अनेक न्याय्य लाभांपासून दूर राहावे लागते व अनेक प्रकारची दु:खे सोसून उगीचच अपमानित व्हावे लागते. ही वस्तस्थिती अत्यंत खेदजनक आहे यात शंका नाही; परंतु या सर्वांवर

कळस चढवणारी गोष्ट म्हणजे कित्येकांना पतितपावन भगवंताच्या मंदिरात त्याचे दर्शन घेण्यासही बंदी केली जाते. देवाच्या दर्शनाने ते पावन होण्याऐवजी त्यांच्या सावलीने देवच बाटतो, असे अत्यंत विसंगत व विकृत विचार मांडून लोक त्यांना कुत्र्या-मांजरापेक्षाही नीच लेखतात.मानवतेला व भक्तितत्त्वाला कलंक लावणारी गोष्ट याहून दुसरो कोणती?

ज्या आर्यांनी अनार्य अशा अनेक रानटी जातींना आपल्यात घेऊन त्यांच्या कित्येक विचित्र वाटणाऱ्या पुजाव्रतांना व उत्सवादिकांना अंगिकारले व सर्व जगास आर्य करण्याची घोषणा केली, त्यांच्याच वंशजांनी आज आपल्या धर्मबांधवांना इतके दूर लोटावे, जातीयतेच्या अनुदार कल्पनेस बळी पडून कित्येकांना देवधर्मापासून देखील पराङ्मुख ठेवण्याच्या हट्टास पेटावे, ही किती नामुष्कीची गोष्ट आहे? जोवर ते आपले म्हणवतात तोवर त्यांना देवळाच्या पायरीवरही पाय ठेवता येऊ नये, वाहवा रे आमचे हे मंदिराचे तत्त्वज्ञान !!

 देव भक्तीचा भुकेला की जातीचा?

         लोकांनी आपले व्यक्तित्व आपल्याजवळील अधिक संपत्तीच्या आधारावर नि सत्तेवर तर गाजवले आहेच पण त्याबरोबरच आपल्या

--------------------------------

हितबोध

वैशिष्ट्याची किरणे त्यांनी सर्वांना पावन करण्यासाठी उभारण्यात आलेल्या सार्वजनिक देवळांवरही उतरविली आहेत. जी गोष्ट आबालबुद्ध मानवमात्रांच्या कल्याणाकरिता निर्माण केली गेली तेथेही हा भेदाभेद भ्रम अमंगळ घुडगूस घालीत आहे.  येथील देव तुमचे गुणकर्म विचारीत नाही, पवित्रता-अपवित्रता पाहत नाही सदाचार-दुराचार ओळखत

नाही की सद्भावनेची कसोटी लावीत बसत नाही. तो फक्त एवढेचविचारतो की तुमची जात काय? ती जर ठाकठिकीच्या कामांवरून ठरलेल्या वरच्या दर्जा च्या जातीपैकी असेल, तर तुम्ही कसेही असातो देव तुमच्याकरिता तिष्ठत आहे; आणि तुम्ही जर समाजसेवेची कंटाळवाणी कामे करणारे महार-चांभार असाल तर मात्र तो तुम्हाला दर्शन देण्याचे नाकारीत आहे. कारण त्याला यारे यारे लहान थोर ।

अवघे याती, नारीनर हे संतवचन मान्य नाही आणि तो वाट भक्ताची पाहत उभा नसून विशिष्ट जातीसाठी उभा आहे!देवातर्फे अशा प्रकारचा विचित्र संदेश स्वत:च्या कृतीने देणारे लोक आज पुष्कळ पाहण्यात येतात; आणि आश्यर्च हे की, यामुळे आपल्या केविलवाणी अज्ञानापेक्षा देवावर व देवळाच्या तत्त्वज्ञानावरच लोक कलंक लावतील

याची त्यांना कल्पनाही येत नाही!

 दलितवर्गच देवदर्शनाचा खरा अधिकारी!

 

           मी म्हणतो, एखाद्याने आपल्या घरातील देवपाटाला तसे पोटाचे नियम लावलेले क्षम्य समजता येतील; पण जी वस्तू सर्वांची आहे व सर्वात चांगुलपणा निर्माण करण्यासाठीच चांगलपणा निर्माण करण्यासाठीच असून चांगल्या समान व पुरस्कार करणारी आहे, अशा कोणत्याही

स्तुवर काही लोकांनीच सत्ता चालवून तिचा फायदा

मा पवित्र स्थानावर स्वतःच हृदय विशाल आणि सत्त्वनिष्ठ

(मंदिरासारख्या) सद्वस्तूवर काही लोकांनीचस घ्यावा व अशा पवित्र स्थानावर स्वतःचे हृदय विशाल आणि सत्त्वनिष्ठ

------------------------------

हितबोध

बनविण्याऐवजी असल्या आकुंचित व क्षुद्र भावनांचे थैमान सुरू ठेवावे हि गोष्ट अनुचित नव्हे काय? विशिष्ट जातीत जन्म झाल्यामुळे काही लोकांच्या उच्च भावनांकडेही लक्ष न देता व त्यांना जणू मानवही न समजता त्यांच्याशी असले भेदवर्तन करणे हे धर्मास मान्य आहे असे कोण म्हणतो? त्यांना मंदिरापासून अनके फायदे होण्याचे तर राहोच परन्तु नुसते देवदर्शनही होऊ नये, अशी दुष्ट इच्छा कुणी का करावी?

वास्तविक समाजातील मागासलेले व हीनदीन झालेले लोकच देवाच्या दर्शनाचे सर्वात जास्त अधिकारी ठरतात. औषधीची खरी गरज रोग्यांनाच असते. या दृष्टीने देवळाच्या तत्त्वज्ञानाचा विचार करिता, देवदर्शनाची खरी आवश्यकताव अधिकार आजवर, अस्पृश्य ठरवण्यात आलेल्या वर्गानाच अधिक आहे व सुधारलेल्या, जाणत्या उच्च वर्णियांचापंडित पाठकांचा-अधिकार या बाबतीत दुय्यम दर्जावा आहे-मागाहूनचा

आहे. काही विशिष्ट जातींनी मंदिरांना बळकावून बसावे हा देवाच्या दृष्टीने गुन्हा, समाजाच्या दृष्टीने अन्याय व धर्माच्या दृष्टीने अधर्म आहे, हे विचारांती प्रत्येकास मान्य करावेच लागेल!

           मी पुष्कळदा सांगून गेलो आहे की, देवळात येण्याच्या बाबतीत काही नियमांची अत्यंत आवश्यकता व उपयुक्तता आहे; परंतु ते नियम जातिव्यक्तीवर न आधारता गुणकर्माच्या पवित्रतेवर आधारलेले असले पाहिजेत, शुचिर्भूतपणे म्हणजे शुद्धतेने येण्याचे, शांततेने व शिस्तीने वागण्याचे, स्वच्छ कपड्यांनी तसेच निर्व्यसनी वृत्तीने व गंभीरतेने येऊन

योग्य पद्धतीने दर्शन घेण्याचे असेच ते नियम असले पाहिजेत. संसर्गजन्य रोग एकापासून दुसऱ्यास लागू नये, कुणाकडूनही गंदगी (घाण, मलिनता) पसरली जाऊ नये, कुणाच्या तोंडाचा दारू,तबांखु वगैरेचा

--------------------------------

हितबोध

दुर्गंध चालू नये मुलांसमोरील शिस्त, शांतता  व पवित्रतेचा आदर्श बिघडू नये आणि मंदिराच्या मूळ उद्देशास व तत्वज्ञानास बाध येऊ नये अशा प्रकारचे कितीही नियम असले तरी ते पाहिजेच आहेत. परंतु असे नियम पाळणारा जर खाल च्या जातीतील नियमबद्ध वर्तन करणारे कोणी कसेही असले तरी त्यांच्यासाठी देवद्वार खुले असावे, ही अन्याय्य अशा  धर्मक्षेत्रात मुळीच चालता कामा नये !तू किती सुद्धा असलास तरी जातीने चांडाळ आहेस ही वेडगड कसोटी आजच्या मानवी मनाला कशी संयुक्तिक व उचित वाटते हेच मला कळत नाही. माणसाची किंमत त्याच्या गुणधर्मा वरून कर्तव्या अधिकारावरून केली गेली पाहिजे; त्याच्या संपत्तिक स्थितीवरून किंवा चामडीच्या जातीवरून नव्हे, हे अजूनही धार्मिक म्हणवणारांच्या ध्यानात का येऊ नये?

................................