मंदिराचे मूळ तत्वज्ञान व सध्याचे विकृत स्वरुप
(पूर्वार्ध)
राष्ट्राच्या पवित्र जीवनाचेमूळ झरे शुद्ध राखा!
मंदिरे म्हणजे जागृत ज्ञानसत्रे
भारतवर्षातील ईश्वर-मंदिराची मूळ कल्पना त्याद्वारे लोकांना त्यांच्या आदर्श जीवनाचे शिक्षण देण्याची होती; आणि म्हणूनच मंदिरांच्या विशेष प्रचारापूर्वी ऋषिआश्रमाची जी योजना चालू होती तिचा मंदिरातच अंतर्भाव होऊन लोप होत गेला. अर्थात ऋषिआश्रमाद्वारे जे सर्वांगिण धर्मशिक्षण पूर्वी समाजास दिले जात होते ते मंदिरा-मंदिरातून विद्वान
पंडित व त्यागी महात्मे लोकांना त्यापुढे देऊ लागले. प्रत्येक गावातील देवस्थान म्हणजे त्या गावच्या लोकांचे संघटितपणे कार्यक्रम करण्याचे, ईश्वराचे अधिष्ठान कायम ठेवून सामाजिक, धार्मिक वगैरे चळवळी
उभारण्याचे व सर्वांना सर्वांगिण उन्नतीचे विचार पुरविण्याचे पवित्र धर्मक्षेत्र व उत्कृष्ट विद्यामंदिर समजले जात होते. लोकांसमोर पूर्वीच्या देवदेवतांच्या
ज्या चरित्रकथा वाचल्या जात त्यातून, समाजाच्या हितासाठी व्यक्तीने आटोकाट प्रयत्न केले पाहिजेत, यातच थोरपणाचे बीज आहे, हीच गोष्ट प्रामुख्याने मांडली जात होती. मनुष्याची उन्नति त्याच्या व्यक्तिगत
बौद्धिकादि विकासावरच अवलंबून नसून ती त्याच्या कर्तव्यशक्तीवर व त्याद्वारे समाजाची सर्वांगीणउन्नतिकारक सेवा करण्यावरहि अवलंबून
आहे, ही गोष्ट शास्त्रातून पटविली जात होती व याचेच जिवंत धडे पोथ्यातून दिले जात होते. अर्थात यामुळे लहान मुले, तरुण स्त्रीपुरुष व वृद्धजनातहि स्वदेशाचा व सद्धर्माचा अभिमान जागृत केला जात होता
आणि अवघाचि संसार सुखाचा करीन। आनंदे भरीन तिन्ही लोक ही तेजस्वी उमेद त्यांच्यांत नांदत होती. एकूण तीर्थक्षेत्रे ही प्रांताचे
किंबहुना देशाच वातावरण शुद्ध करणारी व नैसर्गिकरित्या सर्वत्र उज्ज्वल संदेश पसरवणारी विशेष केले, तद्वतच प्रत्येक गावातील मंदिर हे त्या त्या गावास खरा जीवनदृष्टि देऊन सदैव कर्तव्यतत्पर ठेवणारे जागृत ज्ञानसत्र होते. असेच थोडक्यात म्हणावे लागेल.
देवळांची दुर्दशा व सुधारणेचा सन्मार्ग
पण आज त्या योजनेत फार मोठे अंतर पडले आहे. मोठ्या क्षेत्रापासून तो अगदा लहान अशा खेड्यातील देवळापर्यंत सर्वांचे निरीक्षण केल्यास असे क्वचितच मंदिर आढळेल की ज्यात पूर्वजांच्या उद्देशानुसार कार्य होत असेल. मदिराची मूळ कल्पना बहुजनसमाजासमोर नसल्यामुळे, मंदिर म्हणजे आपल्या वाडवडिलांच्या स्मरणार्थ उभारण्याचे थडगे,
असेच होऊन बसले आहे; आणि त्यात आपल्या स्वत:च्या नावाचे प्रदर्शन असल्यामुळे तर जेव्हा संधि सापडेल तेव्हा जेवढी छोटी-मोठी जागा मिळेल तेवढ्या जागेतच आपल्या सामर्थ्यानुरुप व सोयीनुसार
एखादे मंदिर किंवा घोंगटी बांधून आपले व आपल्या वाडवडिलांचे नावे चालवावे असा परिपाठच होऊन बसला आहे. काही देवळे तर मी इतकी लहान बघितली आहेत की ज्या देवळात पुजाऱ्याचेहि डोके
जाऊ शकत नाही; अर्थात तेथे ध्यानधारणेचे व जनसुधारणेचे कार्यक्रम केव्हाहि अशक्यच! कुजट निर्माल्यादिकांनी भरलेला अंधारमय आकुंचित
गाभारा, सामुदायिक कार्यक्रमांना अयोग्य असा लहानसा सभामंडप, यात्रा-उत्सवांच्या वेळी त्रासदायक दाटी होईल अशी भोवतालची जागा, कशीतरी व केवढीशी तरी देवमुर्ति आणि ज्याला जसे वाटेल तशी
पुजाअर्चा करण्याची गैरशिस्त पद्धति याच गोष्टीचा सुकाळ आज सर्वत्र झालेला दिसून येतो, ही वाईट गोष्ट आहे. या प्रत्येक बाबीत परिवर्तन करण्याची आज अत्यंत आवश्यकता आहे. मानवाचे प्रमाणबद्ध शरीर
कसे असू शकते याचा आदर्श दर्शविणारी व ध्यानास सर्वतोपरी योग्य अशा सुदर, उंच व सुडौल मूर्ति स्थापण्यात तसेच गाभारा, मंडप आणि
पटांगण हे आरोग्याच्या, गांभीर्याच्या नि सामुदायिक कार्यक्रमाचा दृष्टीने प्रशस्त बनविण्यात व मंदिरास व्यापक लोकशिक्षणाच्या पवित्र पाठशाळेचे स्वरुप प्रत्यक्ष देण्यातच मंदिराचे तत्वज्ञान व पूर्वजांचा हेतू
कायम राखल्या जाणार आहे हे निश्चित.
गल्लोगल्ली देवळेच देवळे झाल्यामुळे व त्यांना बहुधा आकुंचित आणि व्यक्तिगत स्वरुप आल्यामुळे त्यांच्याकडे लोकांचे दुर्लक्ष होत गेले. कार्यक्रम बंद पडले, इतकेच नव्हे तर त्यांच्या डागडुजीची सुद्धा
व्यवस्था उरली नाही. यामुळे देवळात सर्वत्र अवकळा पसरून कुत्र्यापाकोळ्यांचे निवासस्थान, व्यसनी लोकांचा अड्डा किंवा पंचांच्या मालकीचा गोठा असेच विकृत स्वरुप आज त्यांना प्राप्त झालेले दिसते देवळाच्या स्थावरजंगम मालमत्तेचा योग्य उपयोग केल्यास जनसुधारणेची कितीतरी कामे त्यातून सहज करता येण्यासारखी आहेत, परंतु तिकडे लक्ष कुणाचे आहे? त्यांच्या सर्व जमिनीचा उपयोग मंदिरव्यवस्थापकांच्या अथवा पंचांच्या शौकिनीकडे झाला तरी धर्मास बाध येत नाही व मंदिर बिघडत नाही, अशीच वेडगळ समज आज बहुधा सर्वत्र आढळून येते. वास्तविक राष्ट्राच्या सर्वांगीण हितास पोषक अशा कार्यक्रमातच मंदिरांच्या संपत्तीचा विनियोग झाला पाहिजे अशी दक्षता घेणे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे; पण तिकडे लक्ष कोण देतो?
तीर्थक्षेत्रे झाली व्यापाराची पेठ
इकडे क्षेत्रे पाहावी तर ती सेवेसाठी योजलेल्या पुजाऱ्यांनी,पंड्यांनी व बडव्यांनी अशा भावनेने पूर्ण व्यापून टाकली आहेत की ह्या पैसे कमावण्याच्या बाजारपेठाच आहेत. समाजाच्या अंधश्रद्धेच्या भांडवलावर संपत्तीची लूट करण्याची प्रवृत्तीअनेकांच्या नसानसात भरलेली दिसत आहे. ते सांगतील तेच शास्त्रवचन समजून आपण तसे न वागलो तर आपली यात्राच सफल होणे कठीण,असे सर्वसाधारण लोकांचे भाव बनले असून, त्याचा फायदा घेऊन द्रव्य कमावण्याच्या
यांच्या लोभी वृत्तीला कोठे ताळमेळच उरलेला दिसत नाही. मी एकदा गयेला गेलो असता, तेथील पंड्याची मी प्रत्यक्ष पाहिलेली हकीकत सांगणे मला येथे जरुरीचे वाटते. गंगेच्या काठी यजमान व पंड्या
बसला असून त्याच्या सभोवती शे-पन्नास लोकांचा मेळा जमला होता. पंडेबुवांनी त्या यजमानाच्या जोडलेल्या हाताभोवती अटक्या करिता एक हार टाकला असून तो म्हणता होता की, देखिये यजमान! तुम जितनाही धन दोगे उतनेही तुम्हारे पिताजी स्वर्गका रास्ता तय करते जायेंगे। तुम अगर सौ रुपया दोगे तो वे सौ मील की दरीपर पहुँचेंगे और हजार दोगे तो हजार मीलकी ऊँचाईपर। फिर बताइये कि उन्हे कितने
मीलपर रखते हो या सीधे स्वर्ग पहँचा देते हो? यावर तो माणूस म्हनत होता-काय पंडेबुवा! गरीबाला अस पेचात आणता? आमच्या वडिलांना स्वर्गात पाठवण्याइतकी आमच्याजवळ इस्टेट तरी आहे काय?
फल ना फुलाची पाकळी म्हणून एकशे एक रुपये घ्या बाबा अन् जाऊ द्या आमचे वडील स्वर्गाला! त्यांचा असा संवाद ऐकत मी तेथे उभा राहिलो. मला असे दिसून आले की अडाणी लोकात भलत्याच समजुती
रुजवून त्याना लुबाडण्याचा हा एक रीतसर धंदा आहे. कमीजास्त प्रमाणात हीच गोष्ट मला प्रत्येक क्षेत्रात आढळून आली. कुणावर टीका करण्याच्या उद्देशाने मी हे लिहित नसून समाजहिताच्या दृष्टीने या गोष्टीचा
विचार करणे आज आवश्यक झाले आहे. वर दर्शविलेल्या प्रसंगानहि अधिक विचित्र प्रसंग क्षेत्रात मुबलकपणे घडत असता आमच्या क्षेत्रांचे पावित्र्य कसे कायम राहणार, हाच प्रश्न मला त्रास देत आहे.
क्षेत्र म्हणजे राष्ट्रातील महान विद्यादानकेंद्रे
मित्र हो! वास्तविक ही क्षेत्रे आमच्या पूर्वजांनी उत्कृष्ट विद्यापीठे म्हणून स्थापन केली आहेत. या क्षेत्रांना पूर्वी, बहुजनसमाजाला त्याच्या सत्कर्माचे धडे देणारे प्रचारक-आश्रम समजण्यात येत होते. काही
ठराविक वेळेला सर्व संतांनी तेथे येऊन, धर्मसम्मेलन अर्थात मेळा
भरवून लोकाच्या भावना पुन्हा जागृत करुन ठेवाव्या व त्यांच्या मानसिक नि बौद्धिक वृत्यांचा विकास करुन देऊन देवतांचे प्रभावी आदर्श त्याच्यासमोर ठवावेत म्हणूनच ही भव्य मंदिरे आणि ह्या यात्रा यांची योजना करण्यात आली होती. अनेक हेतंनी येणाऱ्या लोकांना कर्तव्याचा योग्य संदेश मिळावा व समाधानाचा मार्ग कळावा म्हणून त्यातुन कथाकीर्तनादिकासारखे
अनेक उपक्रम सुरु ठेवण्यात आले होते. परंतु नंतर सांप्रदायिक आचार्याआचार्यातच फूट पडत गेली, स्वेच्छेनुसार भावनाप्रदर्शन करणे एवढाच यात्राचा अर्थ उरला आणि कार्यक्रमांना केवळ मनोरंजनाचे स्वरुप
येत गेले; सर्वीकडे अहंमन्यता, स्वार्थ आणि बाजारु भावना बोकाळली आणि बुवांनी व जबाबदार लोकांनी या देवाधर्माच्या, देवळाच्या व तीर्थाच्या हेतूस आपल्या स्वभावाकडे वळवून त्यांना विकृत स्वरुप आणले.
राष्ट्राला खरे हृदय व खरी बुद्धि देणारी ही केंद्रेच अशा प्रकारे बिघडवून टाकल्यामुळे राष्ट्रापुढील उच्च आदर्श लोपला आणि त्याच्या चैतन्याचा झरा बंद झाला. वास्तविक या गोष्टीकडे विशेष लक्ष देऊन जर आजहि या सर्व क्षेत्रांचा उचित उपयोग करता आला तर, त्यांना कायद्याची बंधने समाजसुधारणेची व्याख्याने या सर्वाहन अधिक उपयोग झाल्याशिवाय वा खास राहणार नाही असे मला वाटते.
कुठे आर्यांची विशालदृष्टि नि कुठे आमची क्षुद्र भेदबुद्धि!
देवळांच्या अवनत स्थितीचा विचार करीत असताच, लोकांच्या जातीयतेच्या दुराग्रही कल्पनांचा विचार करणे आज जरुरीचे झाले आहे. समाजात काही विशिष्ट जातीत जन्मास आलेल्या लोकांना इतर
अनेक बाबीत मागे पडावे लागते, अनेक न्याय्य लाभांपासून दूर राहावे लागते व अनेक प्रकारची दु:खे सोसून उगीचच अपमानित व्हावे लागते, ही वस्तुस्थिति अत्यंत खेदजनक आहे यात शंका नाही. परंतु या
सर्वावर कळस चढवणारी गोष्ट म्हणजे कित्येकांना पतितपावन भगवंतांच्या मंदिरात जाऊन त्याचे दर्शन घेण्यासहि बंदी केली जाते.
देवाच्या दर्शनाने ते पावन होण्याऐवजी त्यांच्या सावलीने देवच वाटतो, असे अत्यंत विसंगत व विकृत विचार मांडून लोक त्यांना कुत्र्या मांजरा पेक्षाहि नीच लेखतात. मानवतेला व भक्तितत्वाला कलंक लावणारी
गोष्ट याहून दुसरी कोणती! ज्या आर्यांनी अनार्य अशा अनेक रानटी जातींना आपल्यात घेऊन त्यांच्या कित्येक विचित्र वाटणाऱ्या पूजाव्रतांना व उत्सवादिकांना अंगिकारले व सर्व जगास आर्य करण्याची घोषणा केली, त्यांच्याच वंशजांनी आज आपल्या धर्मबांधवांना इतके दूर लोटावे,जातीयतेच्या अनुदार कल्पनेस बळी पाडून कित्येकांना देवधर्मापासून देखील पराङ्: मुख ठेवण्याच्या हट्टास पेटावे, ही किती नामुष्कीची गोष्ट आहे! जोवर ते आपले म्हणवतात तोवर त्यांना देवळाच्या पायरीवरहि पाय ठेवता येऊ नये. वाहवारे आमचे हे मंदिराचे तत्वज्ञान!!
देव भक्तीचा भुकेला की जातीचा?
लोकांनी आपले व्यक्तित्व आपल्याजवळील अधिक संपत्तीच्या आधारावर नि सत्तेवर तर गाजवले आहेच पण त्याबरोबरच आपल्या वैशिष्ट्याची किरणे त्यांनी, सर्वांना पावन करण्यासाठी उभारण्यात आलेल्या सार्वजनिक देवळावरहि उतरविली आहेत जी गोष्ट आबालवृद्ध मानवमात्रांच्या कल्याणाकरिता निर्माण केली गेली तेथेही हा भेदाभेद भ्रम अमंगळ धुडगूस घालीत आहे. येथील देव तुमचे गुणकर्म विचारीत नाही, पवित्रता-अपवित्रता पाहत नाही, सदाचार-दराचार ओळखत नाही की सदभावनेची कसोटी लावीत बसत नाही. तो फक्त एवढेच विचारतो की तुमची जात काय? ती जर ठाकठिकीच्या कामावरुन ठरलेल्या वरच्या दर्जा च्या जातीपैकी असेल, तर तुम्ही कसेहि असा, तो देव तुमच्याकरिता तिष्ठत आहे, आणि तुम्ही जर समाजसेवेची कटाळवाणी कामे करणारे महार-चांभार असाल तर मात्र तो तुम्हाला दर्शन देण्याचे नाकारीत आहे. कारण त्याला यारे यारे लहानथोर। अवघे याती, नारीनर हे संतवचन मान्य नाही आणि तो वाट भक्तांची
पाहत उभा नसून विशिष्ट जातीसाठी उभा आहे देवातर्फे अशा प्रकारचा विचित्र संदेश स्वत:च्या कृतीने देणारे लोक आज पुष्कळ पाहण्यात येतात; आणि आश्चर्य हे की,यामुळे आपल्या केविलवाणी अज्ञानापेक्षा देवावर व देवळाच्या तत्वज्ञानावरच लोक कलंक लावतील याची त्यांना कल्पनाहि येत नाही!
दलितवर्गच देवदर्शनाचा खरा अधिकारी!
मी म्हणतो, एखाद्याने आपल्या घरांतील देवपाटाला तसे जातिभेदाचे नियम लावलेले क्षम्य समजता येतील; पण जी वस्तु सर्वांची आहे व सर्वात चांगुलपणा आहे, अशा कोणत्याहि (मंदिरासारख्या)सद्वस्तूवर काही लोकांनीच सत्ता चालवून तिचा फायदा घ्यावा व अशा पवित्र स्थानावर स्वत:चे हृदय विशाल आणि सत्यनिष्ठ बनवण्याऐवजीअसल्या आकुंचित व क्षुद्र भावनांचे थैमान सुरु ठेवावे ही गोष्ट अनुचित नव्हे काय? विशिष्ट जातीत जन्म झाल्यामुळे, काही लोकांच्या उच्च भावनाकडेहि लक्ष न देता व त्यांना जणु मानव हि न समजता त्यांच्यशी असले भेदवर्तन करणे हे धर्मास मान्य आहे असे कोण म्हणतो? त्यांना मंदिरापासून अनेक फायदे होण्याच तर राहावेच परंतु नुसते देवदर्शनहि होऊ नये अशी दुष्ट इच्छा कुणी का करावी? वास्तविक समाजातील मागासलेले व हीनदीन झालेले लोकच देवाच्या दर्शनाचे सर्वात जास्त अधिकारी ठरतात. औषधीची खरी गरज रोग्यांनाच असते. या दृष्टीने देवळाच्या तत्वज्ञानाचा विचार करिता, देवदर्शनाची खरी आवश्यकता व अधिकार आजवर अस्पृश्य ठरवण्यात आलेल्या वर्गानाच अधिक आहे व सुधारलेल्या जाणत्या उच्च वर्णीयांचा-पंडितपाठकांचा अधिकार या बाबतीत दुय्यम दर्जाचा आहे-मागाहूनचा आहे. काही विशिष्ट जातीना मंदिरांना बळकावून बसावे हा देवाच्या दृष्टीने गुन्हा. समाजाच्या दृष्टाने अन्याय व धर्माच्या दृष्टीने अधर्म आहे. हे विचारांती प्रत्येकास मान्य करावेच लागेल!
नियम तत्वनिष्ट हवेत, जातिनिष्ठ नकोत!
मी पुष्कळदा सांगून गेलो आहे की, देवळात येण्याच्या बाबतीत काही नियमांची अत्यंतआवश्यकता व उपयुक्तता आहे; परंतु ते नियम जातिव्यक्तीवर न आधारता गुणकर्माच्या पवित्रतेवर आधारलेले असले
पाहिजेत. शुचिर्भूतपणे म्हणजे शुद्धतेने येण्याचे, शांततेने व शिस्तीने जगण्याचे, स्वच्छ कपड्यानी तसेच निर्व्यसनी वृत्तीने व गंभीरतेने येऊन सरपटतीने दर्शन घेण्याचे असेच ते नियम असले पाहिजेत. संसर्गजन्य रोग एकापासून दुसऱ्यास लागू नयेत; कुणाकडूनहि गंदगी (घाण,मलिनता) पसरली जाऊ नये; कुणाच्या तोंडाचा दारुतंबाखू वगैरेचा इर्गंध चालू नये; मुलासमोरील शिस्त, शांतता व पवित्रतेचा आदर्श बिघडू नये आणि मंदिराच्या मूळ उद्देशास व तत्वज्ञानास बाधा येऊ नयेअशा प्रकारचे कितीहि नियम असले तरी ते पाहिजेच आहेत. परंतु असे नियम पाळणारा जर खाल च्या जातीतला असेल तर त्यास येण्यास बंदी असावी आणि वर च्या जातीतील नियमबाह्य वर्तन करणारे कोणी कसेहि असले तरी त्यांचेसाठी देवद्वार खुले असावे, ही अन्याय्य विषमता अशा धर्मक्षेत्रात मुळीच चालता कामा नये! तू कितीहि शुद्ध असलास तरी जातीने चांडाल आहेस ही वेडगळ कसोटी आजच्या मानवी मनाला कशी संयुक्तिक व उचित वाटते हेच मला कळत नाही.माणसाची किंमत त्याच्या गुणकर्मावरुन कर्तव्याधिकारावरुन केली गेली पाहिजे, त्याच्या सांपत्तिक स्थितीवरुन किंवा चामडीच्या जातीवरुन नव्हे, हे अजूनहि धार्मिक म्हणवणारांच्या ध्यानात का येऊ नये?
(श्रीगुरुदेव-सप्टेंबर १९४६)
* * *