साहित्य विषय

सुविचार-स्मरणी

(५३) लोकांकडून नेहमी सन्मान घेऊ इच्छिणारी माणसे ऐन प्रसंगी अपमानास पात्र होतात. याकरिता आपला उगीच मान व्हावा असे चिंतू नका आणि सर्वाशी समान भावनेने वागा.

(५४) देहापेक्षा कर्तव्याचा मान लाखोपटीने उत्तम असतो आणि चिरंतर ही (अमर) असतो.

(५५) पुढे सरकाल तर सेवेकरिता आणि मागे हटाल तर मानाकरिता (सन्मानप्रसंगी); असे झाले की लोकमित्र निश्चयाने व्हाल.

(५६) निर्वैर भावातही आपला सत्यपेक्ष न सोडणे म्हणजे प्रतिपक्षाला दुरुस्त करणारा आदर्श दाखविणेच होय, थोर लोक ही गोष्ट केंव्हाही विसरत नसतात.

(५७) आपले दोष दुसऱ्याला सांगण्याएवढी जरी हिंमत नसली, तरी ते दोष आहेत असा भाव मनात जागृत असू द्या, म्हणजे दुरुस्त व्हालच.

(५८) मानाकरिता उपवासी न राहता कामाकरिता चपळ असलेले बरे, म्हणजे मान (कि्ती) आपोआपच मागे लागून येईल.

(५९) भक्तिवान मनुष्याने आपल्याला आवश्यक असणारे कामही न करणे म्हणजे भक्तीच्या पांघरुणात लपून अघोर पाप वाढवणेच होय.

(६०) ज्यांना धन, मान, वैभव, संप्रदाय इ. गोष्टी अत्यंत आवडत असतील त्यांच्याकरिता समाज-सेवकाच्या आणि ईश्वर भक्तांच्या सभेत कोठेही स्थान नाही.

सुविचार-स्मरणी

(६१) मित्रांनो ! आपल्यासमोर जेंव्हा कोणत्याही मनुष्य मात्रात काही कमतरता दिसून येईल, तेंव्हा त्याला आपल्या तुलनेस येण्याचे ज्ञान द्या आणि त्याचा जन्म सफल करा. याच्याएवढे पुण्य सर्व जगात दुसरे नाही.

(६२) जी गोष्ट ज्याच्यात उपजत अंशत:ही नाही, तिची हौस करुन त्याने आपली फजीती करुन घेऊ नये.

(६३) अतिआग्रहानंतरही मनुष्याने तेथून जाणे आणि बाहेर निघताच तेथे घोर आपत्ती कोसळणे, हेही एक परमेश्वराच्या कार्यापैकी आपले अस्तित्व दर्शविणारे कार्यसूत्रच आहे; की जे नकळत मनुष्याकडून वेगळेच कार्य घडवून आणते.

(६४) अचानक घडून येणाऱ्या ईश्वरी योगाच्या वेळी थोरांचीही बुद्धी कुंठित होत असते, कारण तो प्रसंग अनावर असतो.

(६५) वीरांच्या भरवशावर आपली वीरता दाखविणारे लोक वास्तविक अबलेपेक्षाही कमी धैर्यवान असतात.

(६६) काहीतरी उद्योगकला शिकल्याशिवाय जिवंत राहणे म्हणजे भूमीला भार होणेच आहे.

६७) सद्य:परिस्थितीतील दुःखी जीवांना उद्योगशील करुन त्यांच्यात आनंद निर्माण करणे हीच कला सर्व साहित्यात व कलांमध्ये मला श्रेष्ठ वाटते.

(६८) मित्रांनो ! जी गोष्ट तुम्ही तुमच्याकरिता उत्तम समजता, तीच गोष्ट दुसरऱ्याकरिताही तेवढीच उत्तम समजून मदत करा.

(६९) जवळच्या माणसाला फाटके पांघरूण असता आपल्याजवळ अधिक कपड़े संग्रही ठेवणे, हे परमेश्वराला खपत नसते.

सुविचार-स्मरणी

(२६७) मितरांनो । विषयवासना संपूर्ण जागृत झाल्यावर कोणीही पुरुष तिला रोखू शकत नाही कारण त्यावेळी विचार बुदीच नष्ट झालेली असते.

(२६८) ज्ञानसंपन्न साधकलोक मोहप्रसंगी लगेच विषयभावनेची प्रवृत्ती मोडून दुसरा प्रसंग विवेकाने निर्माण करितात.

(२६९) वाघ शिकारीच्या युक्तीने वाघ होत असतो तसाच साधू संयमाच्या अभ्यासानेच साधू होत असतो.

(२७०) गावातील कुतुहल मानणाऱ्या-कौतुक करणाऱ्या बहुसंख्य लोकांपेक्षा समजदार आणि लोकसंग्रही अशा एका माणसाचे शब्दसुद्धा बहुमोलाचे असतात.

(२७१) जसे शरीर बनण्याकरिता रोजचा नियमित व्यायाम कारणीभूत होतो. तद्वतच मानसिक शक्तीची उत्तम मूस बनण्याकरिता रोजची प्रार्थनाच महत्त्वाची ठरते.

(२७२) समाजातील एकाच व्यक्तीजवळ अत्यंत द्रव्य असणे, हे देवाचे देण नसून, समाजाच्या बौद्धिक दुर्बलतेचेच द्योतक होय, असे मला वाटते.

२७३) कोणत्याही विशिष्ट वृत्तींचा उदय सहवासाशिवाय होतच नसतो ज्याला ज्या मार्गाने जावेसे वाटेल, त्याच मार्गाच्या पुरुषाची संगती केली पाहिजे. हे म्हणणे फुकट आहे की,आम्ही आपणहूनच शहाणे होऊ.

(२७४) व्यवहारात इमानीपणा व करारीपणा असणे हेच लोकप्रिय होण्याचे खरे बीज आहे.

(२७५) स्वत:ला उपयुक्त व आवश्यक असणारी वस्तु दुसऱ्याच्या कामी लावणे, म्हणजेच त्याग करणे होय. निरूपयोगी, टाकाऊ वस्तु देणे म्हणजे दान करणे नव्हे. अधिक सामुग्री असुनही दुसऱ्यास जरुर ते साह्य न करणे, म्हणजे ते प्रत्यक्ष पापच सग्रंहून ठेवणेच होय.

सुविचार-स्मरणी

(२५७) स्वार्थविवश माणसाच्या बोलण्यावर मुळीच विश्वास नका आणि विषयान्ध माणसाच्या प्रामाणिकतेवर केव्हाही घर सोपवून जाऊ नका.

(२५८) तरुण मुलांनी शृंगाररसाचे गाणे ऐकून कदापि वाईट चितुं नये. वाईट चिंतन म्हणजे आत्मघातच होय !

(२५९) मोठ्यांच्या वजनानेच चांगली आदत (सवय) लागून उत्तम गुण अंगी येत असतात.

(२६०) एकांत हा माणसाच्या विचाराला पुष्टी देणारा भावी परिस्थितीचे स्वप्न दाखविणारा असतो.

(२६१) लोकापवादांचे ओदझे सहन केल्याशिवाय कोणीही नवीन सुधारणा घडवून आणू शकत नाही.

(२६२) गावाची सुधारणा श्रीमंतीच्या बळावरच होत नसते त्याकरिता लोकप्रियताच असावी लागते.

(२६३) बंडखोरपणाने लोकांवर खरे वजन पडत नसते, तर त्याने उलट त्यांच्यात प्रतिकाराची शक्ती उत्पन्न होत असते.

(२६४) निव्यळ भाषणानेच टिकावू लोकमत केव्हाही मिळत नसते तर लोकांच्या कामी पडल्यानेच वास्तविक लोकप्रिय होता येते.

(२६५) पुराणादि ग्रंथाच्या किंवा संतांच्या भाषेत नेहमी दोन प्रकार असतात एक कल्पनाशृंगार आणि दुसरे म्हणजे प्रत्यक्षानुभवाचे कथन अनुभवाचा बोध वृत्ती (बुद्धी) करीता असतो व त्यांची जाणीवही तिलाच होत असते आणि कल्पनाशृंगार हा कल्पनेचेच रंजन करणारा असतो.

(२६५) मनुष्याचा पूर्ण विकास त्याच्या कार्यप्रणालीने होत ज़ात असतो. केवळ आत्मनुसंधानानेच होणे शक्य नाही.

सुविचार-स्मरणी

(७०) दुसऱ्याच्या अडलेल्या कामाकरिता घरात वस्तू असून नाकारू नका, म्हणजे तुमच्याकरिताही लोक धावून येऊन तुमच्या अडचणी दूर करतील.

(७१) तो मनुष्य मनुष्यत्वविहीन होय, जो आपण स्वत: भोजन करुन आणि शेजारच्या मनुष्याला उपवासी पाहूनही काही देत नाही.

(७२) ज्या ज्ञानाने तुम्ही जगाची सत्व परीक्षा करिता तोच तुमचा स्वभाव आहे.

(७३) राजा प्रजेचा आधाराशिवाय राज-मुकूट टिकवू शकत नसतो.

(७४) जगाची सेवा करणाऱ्या लोकांना-आपल्या हातात आपली प्रतिष्ठा, सत्यनिष्ठ लोकांवर प्रेम करणारी प्रबळ वृत्ती, दरिद्री लोकांची अंत:करणात वेदना, संघर्षप्रसंगी धाडस आणि मार खाणे व मरणे याविषयी आध्यात्मिकता ठेवावी लागते अशीच माणसे जगावर आजन्म उपकार करु शंकतात आणि पुढच्या पिढीला धडा देणारे होतात.

(७५) सत्यज्ञान हेच मनुष्याचे स्वरुप आहे. त्याला पहातच (शोधीतच) मनुष्य जगात थोर होत असतो.

(७६) निष्काम प्रेमच अमर आत्म्याचा प्रकृतिस्वभाव आहे.

(७७) सत्य प्रेम हे व्यक्तिभाव विसरुन शुद्ध वृत्तीच्या द्वारे प्रेमी जनांत उदात्ततेचा अनुभव करणारे असते; ज्यायोगे आकुंचितता, क्षुद्रता नष्ट होत जाते, ते प्रेम भक्त लोकांत आणि विनम्र सदाचारी लोकांतच सापडत असते.

(७८) जगाचे सुखदुःखात्मक आघात ज्ञानी पुरुषावरही संभवत असतात, पण तो त्यात आसक्त होत नाही. तो आपल्या जाणिवेने सर्वांचे निरसन करुन लौकरच मोकळा होत असतो.

सुविचार-स्मरणी

(৭८३) मित्रांनो ! आपल्या माननीय वडिलाच्या बोधास जो विन्मुख होतो तो जन्मभर रडत रहातो हे लक्षात असू द्या.

(१८४) ज्या वस्तूशी आपल्या जीवनाचा निकट संबंध येतो ती वस्तू फार विचाराने जवळ केली पाहिजे.

(१८५) उदार, कर्तव्यशूर आणि बुद्धिमान असा आपला वैरीही मित्राप्रमाणे प्रिय मानला पाहिजे, आणि आळशी, निंदक, विश्वासघातकी व व्यसनी असा आपला बहुप्यारा मित्र जरी असला तथापि त्याला शत्रुतुल्यच समजून अंतरात खूणगांठ बांधून ठेविली पाहिजे. कारण, थोडी जरी असावधानी झाली

तरी तो आपल्याला खड्ड्यात नेल्याशिवाय राहणार नाही.

(१८६) मित्रांनो ! कर्तव्यहीन विद्वानापेक्षा कर्तव्यरशील मूढही मला अधिक श्रेष्ठ वाटतो.

(१८७) कोणत्याही माणसाकडे तिरस्कारदृष्टीने पाहू नका. प्रत्येक व्यक्तीकडे आदराने पाहणे हा मानवधर्माचा नियम आहे.

(१८८) आपले मन नेहमी उत्तम विचारात खेळू द्या.

(१८९) मित्रांनो ! आपले जीवन आदर्शमय बनविण्याकरिता जन्मभर विद्यार्थी राहून गुण शिका, आणि जेवढे उत्तम गुण तुमच्यात असतील तेवढे दुसऱ्याला शिकविण्यात आळस करु नका,

म्हणजे तुमच्यासहित तुमचे राष्ट्र उन्नत होईल.

(१९०) मी त्यालाच सुधारक म्हणेन, ज्याची वागणूक आणि विचार आपल्यासहित समाजाला सुसंस्कृतिशील बनवणारे आहेत.

सुविचार-स्मरणी

(७९) आत्म्याचे अमरत्व ओळखल्याची साक्ष मरणाच्या धडाडीतच पटत असते; सुखाच्या गादीतक्क्यावर नव्हे.

(८०) जिवंत माणसाने मरणाऱ्या तत्त्वाला समजणे हे जसे खरे जीवन देणारे तत्त्वज्ञान आहे, तसेच सगुण जगात निर्गुणत्वाची ओळख करुन घेणे, हे अत्यावश्यक व पूर्णत्व देणारे सत्य ज्ञान होय.

(८१) मनुष्याच्या बौद्धिक (बुद्धीच्या) विकासाला क्रमश: अनुभवाची जरुरी असते.

(८२) अल्पज्ञ माणसाला एकाएकी सर्वज्ञता सहन होत नसते.

(८३) मनुष्याचा पूर्ण विकास त्याच्या कार्यप्रणालीने होत जातो; आत्मानुसंधानानेच केवळ होऊ शकत नाही.

(८४) सर्व लोक माझे आहेत आणि मी त्यांचा आहे ही कळकळीची वृत्ती कार्यपद्धतीसह ज्यांना लाभते, त्यांना ब्रह्म सर्वत्र आहे असे म्हणण्याची आश्यकताच उरत नाही.

(८५) असलेल्या परिस्थितीपेक्षा व्याप जास्त न वाढवता, आहे त्यातच नेहमी आकुंचितपणे समाधान मानणाराची बुद्धी मानवतेला विकसित करणारी नसून अल्पसंतोषी असते आणि त्यांची सुखाची कल्पनाही संकुचित असते.

(८६) स्वराज्याची खरी कळकळ असणे-मोठ्यांनी गरीबांना मदत करणे हे त्यांना भूषणावह आहे असे कित्येक समजतात, पण त्याबरोबरच त्यात दोघांनाही तेवढाच फायदा असतो.

(८७) मुनष्य आपल्या दृढनिश्चयाने वृद्धापकाळातही गुणग्राही होऊन विद्या व कला संपादू शकतो.

(८८) भित्र्या धनवंतांच्या करांतील सुवर्णभूषणां पेक्षा ( कडी) परोपकाराकरिता हातात पडलेले लोखंडी जंजीर अधिक भूषणावह आहे.

सुविचार-स्मरणी-

(८९) ज्या कुळात काही पिढ्यांपासून तरी सत्य-नैतिकता-अर्थात सदाचाराने वागण्याची दीक्षा चालू असते व दुसऱ्यांच्या सुखदुःखात मदत करण्याकरिता आपल्याप्रमाणेच लक्ष दिले जाते, त्या घराण्यास कुलवंत म्हणतात.

(९०) आपल्या दुर्बळ स्वभावाचे कुणाच्याही धाडसी मनावर दडपण घालून आघात करु नका.

(९१) सिंहाच्या छाव्यात हत्तीवर छापा घालण्याची उपजतच बुद्धी होत असते, तसेच कुलवान लोकांना शत्रूशी (दुर्जनाशी) झुंड खेळण्याची बुद्धी अगदी स्वाभाविक असते.

(९२) भीतीने काळे तोंड घेऊन अंधारात लपून बसणारापेक्षा उजेडात लोकहिताकरिता मरणारा तरुणच खरा अमर होत नाही का ?

(९३) ज्याप्रमाणे तरुणावर त्याच्या मातापित्याची सत्ता असते त्याप्रमाणेच त्यापेक्षाही लाखोपटीने अधिक त्याच्या देशाची सत्ता त्याच्यावर असते.

(९४) देश हा नागरिकांच्या संख्येवर मोठा गणला जात नसून, त्यातील थोर व नीतिज्ञ लोकांवर मौल्यवान ठरला जात असतो.

(९५) जेथील धर्मज्ञ (धर्मगुरु) व सत्ताधीश लोक मार्ग सोडून वागतात. तेथील प्रजेच्या सर्वस्वाचा न्हास अगदी जवळ आलेला असतो.

(९६) अगोदर तर्काचे डोंगर उठवीत बसण्यापेक्षा आलेल्या प्रसंगाचा विचार करुन पुढे चालणारे लोकच खंबीर असतात.

(९७) देशातील कृषीत धान्याची निपज अत्यंत कमी होणे हे त्यातील लोकांच्या आलस्यादि पापाचेच द्योतक होय, असे मला वाटते.

सुविचार-स्मरणी

(९८) लोकांचे काम न करता फुकट खाणाऱ्या इज्जतदार आयतोबापेक्षा मालकाचा दरवाजा ईमानदारीने राखणारा कुत्रा अधिक प्रिय वाटतो.

(९९) दहा कुपुत्र असण्यापेक्षा एकटाच सुपुत्र असलेला अधिक बरा.

(१००) नीच विचाराने जगण्यापेक्षा सुशीलतेने मरणेही अधिक मौल्यवान् असते.

(१०१) आपले अंत:करण सर्वाकरिताच मोकळे ठेवण्याइतका मोठेपणा फारच थोड्या लोकांत मिळत असतो.

(१०२) मित्रांनो ! श्रेष्ठ पुरुषांच्या आश्रयास राहून कितीही विद्वत्ता संपादन केली असली, तरी जो स्वत:च्या पायावर उभा राहू शकत नाही, त्याची ती विद्या कुचकामाचीच समजावी.

(१०३) स्वत:च्या पायावर उभा राहुन आपल्या बुद्धिशक्तीने समाजात पुढे पाऊल टाकणारा पुरुष विद्वत्तेच्या दृष्टिने कमी वाटत असला, तरी त्याचे ज्ञान अनुभविक असल्यामुळे थोर व बहुमोल आहे, असे मी समजतो.

(१०४) मिळालेल्या धनावर मनसोक्त चैन भोगून दुसऱ्यारकडे लक्षच न देण्याइतका नीचपणा पशुपक्षी व कीटकां (कोल्हे, कावळे, मुंग्या इ.) मध्येही नाही.

(१०५) धर्म हा धंदा म्हणून आचरण्याचा विषय नव्हे, तर तो व्यष्टिसमष्टीच्या उन्नतीकरिताच असतो; आणि म्हणूनच त्याची मूलतत्त्वे अबाधित असतात.

(१०६) आपल्या पोटापाण्याच्या प्रश्नासमोर समाजाचा नाश इच्छिणारे लोक लांडग्याइतकेच विद्वान (!) समजले पाहिजेत.

सुविचार-स्मरणी

(१०७) या जगातील प्रत्येक वस्तू कोणाच्या ना कोणाच्यातरी उपकाराकरिताच आपले जीवन वाहणारी आहे. मनुष्य जर त्या सर्वात श्रेष्ठ आहे तर त्याने याचे महत्व समजून स्वतःही

दुसऱ्यावर उपकार करण्याची बुद्धी आपल्यात बाळगणे हेच त्यास भूषणावह आहे.

(१०८) सृष्टीतील प्रत्येक वस्तूत, प्रत्येक कणात, सतत कार्यप्रवृत्ती खेळत आहे. जो निष्क्रीय (कार्यहीन) होऊन फिरेल देवाचा आणि समाजाचा गुन्हेगार ठरला जाईल, असा सृष्टीचा कायदा आहे.

(१०९) अनुभवाच्या उच्च शिखरावर गेलेले पुरुष, जगालाच प्रभुचे रुपक-किंबहुना प्रत्यक्ष स्वरुप-समजून प्रत्येक जीवाशी समरस होऊन वागण्यात गर्क झालेले असतात.

(११०) मित्रांनो ! जगात असा कोण साधू आहे की जो आपले कर्तव्यसोडून देवाच्या मागे लागल्यानेच देवाला मिळाला आहे ?

कुणीही नाही, जे भक्त झाले, त्यांचे कार्य पाहूनच देव

त्यांच्याकडे धावून आला आहे. मग लोक आपले सत्य

कार्य करुनच भक्त का बनत नाहीत ?

(१११) आपली स्वसत्कर्तव्यरतता अंतर्बाह्य एकरुप दाखवणे, या भक्तिमार्गासमोर जगातील कोणत्याही सन्मानाची मजल पोचली नाही.

(११२) आपले स्वत:चे सदाचारयुक्त नियुक्त कार्य सोडून केवळ भक्तीच्या मागे लागणे म्हणजे नाव सोडून नदी आवरण्याचा प्रयत्न करणेच आहे.

(११३) अंगाने पोटाकरिता कष्ट करुन भक्ती करण्याऐवजी लोकांवर आपले ओझे घालून भारती करीत राहणे म्हणजे उपकाराऐवजी देवावर अपकारच करणे आहे असे मला वाटते.

सुविचार-स्मरणी

(११४) संसार ही परमार्थाची शाळा असून परमार्थ हा संसाराचा उद्दिष्ट हेतू आहे.

(११५) आपल्या पूजेकरिता मंदिराची आवश्यकता असताना एखाद्या कारागीरास (शिल्पकारास) विनंती करण्यापेक्षा आधी स्वतःच कारागीर होऊन दुसऱ्यास उपकार दृष्टीने मकान बांधून देण्यातच देवाची पूजा अधिक होत असते, असे मला वाटते.

(११६) कष्टाळूपणे मजूरी करुन जे पद सद् भक्तांनी प्राप्त करुन घेतले, ते लक्षावधी रुपये घरी असता दान करुनही कुणी मिळविले असे क्वचितच आढळेल.

(११७) मित्रांनो ! या जगात अत्यंत गरम किंवा कोमल वस्तू जर कोणती असेल तर ती सज्जनाचे अंत:करण ! तसेच अत्यंत कठीण-कशानेही न दुरभंगणारे-असे जर काही असेल तर तेही एक सज्जनांचे अंत:करणच !!

(११८) सज्जन दयेच्या दृष्टीने अत्यंत कोमल, निश्चयासाठी कठोर असतात.

(११९) आपल्यासमोर स्पष्ट वाईट दिसणाऱ्या कार्यास अत्यंत उत्तम बनविण्याकरिता झटणे म्हणजे आपल्यापरीने राष्ट्रसेवा करणेच समजावे.

(१२०) आपल्या राष्ट्राचा स्तुत्य, न्याय्य व सक्रीय अभिमान असणे म्हणजे देवासमोर कर्तव्याने चमकणेच होय.

(१२१) जो दुसऱ्याची करुण हाक ऐकू शकतो त्यालाच ईश्वराचा आवाज ओळखता येतो.

सुविचार-समरणी:

(१२२) मित्रांनो ! ईश्वरभक्तांना मोक्ष जसा हातचा मळ वाटतो तसाच उद्योगशील पुरुषांना संसार हा केवळ चेंडू प्रमाणे क्रीडासाधन वाटत असतो.

(१२३) जो पुरुष उद्योगाला केवळ आपल्या उदरभरणाचे स्वरुप देतो तो बंधनात पडतो आणि जो आपल्या उद्योगाला राष्ट्राच्या संपत्तीचे स्वरुप देतो तो उद्योगानेही मोक्षगामी होत असतो.

(१२४) ज्याची प्रेम-मुद्रा आपत्तीने मलीन होत नाही. तोच पुरुष मरणालाही लाजवीत असतो.

(१२५) जगाच्या सुखासाठी कारागृहात अडकलेल्या

तुटक्या कैद्यासमोर लक्षावधी रुपये कमावणाऱ्या नोकरांचे तेज़ पडू शकत नाही.

(१२६) सत्याच्या बाणेदारपणाला भरजरी पोषाख आणि सोन्याची आभूषणेही दाबू शकत नाहीत.

(१२७) गुलाम होऊन सुवर्णाच्या रत्नजडित पिंजऱ्यात पडण्यापेक्षा मोकळ्या वातावरणात स्वतंत्रतेच्या हिरव्या चिल्हाटीकर राघू अधिक आनंदात दिसत असतात.

(१२८) जी गुलामी पशू, पक्षी नि वृक्षही सहन करुन शकत नाहीत, ती मनुष्याने भिऊन स्वीकारावी; यापेक्षा अधिक पतन ते कोणते असते ?

(१२९) पक्ष्यांच्या पंखांच्या भरारीपेक्षा मनुष्याच्या मानसिक भरारीत अधिक सामर्थ्य असते पण तपहीन मनुष्याच्या काल्पनिकभरारी पक्ष्यापेक्षाही निपट्टर (हीन) असते.

(१३०) मित्रांनो ! हा सर्व संसार वीर्यवान लोकांचा दास आहे. जे लोक वीर्यहीन, हतबल असतील त्यांनां जगात कोल्हा कुत्राही तान मारू देणार नाही.

सुविचार स्मरणी

(१३१) तुम्हाला जर या संसाररुपी बागेचा सुख-सुगंध हवा असेल तर शुद्ध ब्रहाचर्य पाळा नि धमकीने जगात मिरवा.

(१३२) या जगात प्रत्येक साधन केल्याने जे तेज मिळणार नाही वा सिद्धता प्राप्त होणार नाही, ती सर्व सिद्धी आपले ब्रह्मचर्य सांभाळल्याने घरी चालून येऊ शकेल,

(१३३) जगात चकाकणारा हिरा मनुष्याजवळ जर कोणता असेल तर ते वीर्यतेजच होय ! ज्याचेजवळ ओजासहित ही वीर्यशीलता नसेल त्याला भुवनाचे राज्य जरी दिले तरी त्याचे मुख सुतकीच दिसणार.

(१३४) नैतिकतेने एकपत्नीव्रत घेणारे आणि त्यातही संयमनियम सांभाळणारे गृहस्थाश्रमी पुरुषही ब्रह्मचाऱ्याप्रमाणेच अधिकार प्राप्त करुन घेऊ शकतात.

(१३५) आपल्या वृत्तीने पवित्र राहून आपल्या मतीशिवाय कोणाही परपुरुषांस आडव्या डोळ्याने-भोगदृष्टीने न पाहणारी सती

आपल्या पतीच्या सेवेत महान तपस्वी ऋषीचे सामर्थ्य

मिळवू शकते.

(१३६) त्यागी माणूस स्वप्नात देखील मोहक वस्तूला शिवणार नाही.

(१३७) माझा आग्रह, आहे की, कुणीही ब्रह्मचर्याचा आव आणून लग्नाशिवाय राहू नये. पण त्यातही नियमाने वागणे म्हणजे ब्रह्मचर्य पाळण्याचेच फळ घेण्यासारखे आहे.

(१३८) मन प्रवृत्तिशिवाय लग्न करणे म्हणजे संसाराचा तमाशा करणेच होय.

सुविचार-समरणी

(२५१) मित्रांनो ! मनुष्य आपल्या आवाक्याबाहेरच्या वैचित्र्यालाच आश्चर्याने चमत्कार मानतो व नम्र होतो. पण विचारीत नाही की हे काय व कसे असेल ?

(२५२) मित्रांनो ! मनुष्यास नेहमी खरे जीवन जगण्यास तीन बलांची जरुरी असते, पहिले आत्मबल, दुसरे बुद्धिबल व तिसरे शरीरबल, या तिन्ही बलांनी मनुष्य जगात अमरत्व प्राप्त करु शकतो.

(२५३) जसे दुसऱ्याचे असमाधान करुन जबरीने स्वतः करीता राजरोसही लुटलेले द्रव्य चोरीच ठरते त्याचप्रमाणेच अन्यायाने व अमानुषतेने कोणाही राष्ट्रावर आघात करुन, असंतोष निर्माण करुन संतसज्जनांच्या जीवनांचा नाश करुन जे द्रव्य

मिळविले जाते, तीही एक मोठी चोरीच असते. असल्या

तस्करवृत्तीने ऐश्वर्यवान झालेले धनिक व राजेही दुसऱ्याच्या हातून तसेच पिळले जात असतात. कारण ही मनुष्याच्या पूर्णत्वाची बुद्धीच नव्हे.

(२५४) मनुष्याने आपल्या सहजस्थितीचे दिग्दर्शन करणे म्हणजे खरा मोठेपणा अंगी येण्यास वाट करुन देणेच होय. तो त्या अवस्थेत लाज आणि मोठेपणा ठेवीतच नसतो.

(२५५) दिवा ज्याप्रमाणे दुसऱ्याला स्वाभाविकपणेच प्रकाश देत राहतो, त्याप्रमाणेच सत्यमार्गनिच वागणारा मनुष्यही आपल्या वागणुकीचा प्रकाश सहजच जगावर टाकीत असतो.

(२५६) स्वतः प्रिय ( प्रेमरुप) झाला की, लोक त्याला

प्रियत्वानेच पहात असतात.

सुविचार-स्मरणी

(१३९) प्रिय मित्रांनो ! मनुष्याचा जन्म फक्त खेळ करून वेळ गमाविण्याकरिता नाही, तर त्यापेक्षा लाखोपट कामाकरिताच ईश्वराने मनुष्यजन्म दिला आहे.

(१४०) आपले विचार लपवून ठेवून काही दिवसांनी सांगने म्हणजे भिऊन स्वार्थ साधण्यासारखेच अनेकदा ठरते.

(१४१) दुसऱ्याचे खोटे सहन करीत वर्चस्व लादून घेण्यापेक्षा अलग स्वतंत्रतेने उपवासीही राहून

सत्यतेने चमकणे काय वाईट ?

(१४२) मनुष्याने पहिली लक्ष्मी (स्त्री) असताना दुसरी करणे म्हणजे आपली इभ्रत आपल्या हाताने घटवण्यासारखेच आहे. कारण त्यात समानता सहसा रहात नसते.

(१४३) कोणत्याही अबलेजवळ एकांतात बसणे म्हणजे आपले हात भुताच्या स्वाधीन करण्यासारखेच आहे.

(१४४) स्त्री-सहवासापेक्षाही स्त्रैण लोकांची संगती अधिक विषय करणारी असते, असे भगवद्वचन आहे.

(१४५) मित्रांनो ! लग्नाचा अर्थ-मनमाने विषयोपभोग घेऊन आपली शिकार करुन देणे, हा नव्हे. आपल्या आदर्श जीवन परस्परांस मदत मिळावी आणि सद्गुणांचे बीज वाढते रहावे म्हणून पवित्र भावनेने संतान निर्माण करण्यापुरतेच विषयसेवन

करावे, एरव्ही दोघांनीही ब्रह्मचर्यव्रताने राहून आपले उचित आश्रमकार्य मिळून करावे, एवढाच त्याचा हेतू आहे.

(१४६) अतिविषयोपभोग घेणाऱ्या माणसापेक्षा पशू कितीतरी श्रेष्ठ म्हटले पाहिजेत की जे बीजारोपणाच्या वेळेशिवाय स्त्रीजातीकडे ढुंकूनही पहात नाहीत.

सुविचार-स्मरणी

(१४७) मनुष्याचा लौकिक सुंदरपणाने किवा वस्त्रलंकाराने वाढत नसतो, तर कर्तव्याच्या आणि उदारतेच्या जोरावरच वाढत असतो.

(৭४८) मित्रांनो ! आपल्या शत्रूचेही प्राणांतसंकट आपल्या तटस्य डोळयानी पाहू नका त्याला मदत करा न आपला मित्र करून घ्या.

(१४९) जे लोक अन्याय नसताही तुमच्यावर कुरघोडी करु इच्छित असतील, त्यांचे स्पष्ट शब्द शांततेने ऐका आणि ते आपली दुष्ट बुद्धी ज्या योगाने सोडतील अशा मानवी प्रयत्न करुन निर्वेर भावाने त्यांना आपलेसे करा तसे ते वळत नसतील तर चार समंजस माणसांच्या मदतीने त्यांवर परिणाम करा, एवढयानेही नच जुळल्यास सत्याचा आग्रह धरुन आपला

भार न्यायी लोकांवर सोपवा, म्हणजे क्रोधाने वा दुष्टतेने

बदला घेण्याचे कारणच उरणार नाही. भविष्यकाळ सर्व ठीक करील असे माझे मत आहे.

(१५०) "माझ्याविषयी दुर्बुद्धी ठेवूणाऱ्या लोकांना सदा सुखी ठेव आणि त्यांच्या कार्याचा परिणाम त्यांच्या पश्चातापात होऊ दे नि त्यांच्या बुद्धीस कल्याणमार्ग दाखव" ईश्वराजवळ मागत असावे.

(१५१) मनुष्याने आपल्या अधिकाराचा उचित फायदा लोकांना देणे म्हणजे आपली कीर्ती अमर करणेच असते.

(१५२) फळ मिळत नाही म्हणून आपले सत्कार्य सोडणे हे महान मूर्खत्व होय.

(१५३) श्रेष्ठ पुरुष आपल्या सरळपणाला व सज्जनतेला कधीही विसरत नसतो.

सुविचार-स्मरणी

(৭५४) दुसऱ्यावर उपकार करताना आपल्या सुखावर लाथ मारणारेच पुरुष सदैव यशस्वी आणि लोकपूज्य होत असतात.

(१५५) पूर्वजांच्या नावांवर आपला लौकिक वाढवून अभिमान करणे व्यर्थ असते. वास्तविक आपल्या कर्तव्याचाच अभिमान जगात टिकावू मान मिळवून देतो.

(१५६) उत्तम कार्याकरिता आपला केव्हाही नकार दर्शवू नये. सत्कार्यास सदैव तत्पर असणे हेच भल्याचे लक्षण होय.

(१५७) प्रिय मित्रा ! जीवनाच्या गंभीर प्रवाहावर उन्नत विचार उत्कृष्ट कर्माचा उज्ज्वल दीप चमकत असता, त्याचा प्रकाश तारांगणात जसा चंद्र तद्वत् जनलोकांत आपला प्रभाव पाडणारा असतो.

(१५८) सत्कर्माशिवाय किंवा सतचिंतनाव्यतिरिक मन जेव्हा रिकामे असते तेव्हा त्यात विषयविकारादि भूतांचा नगां नाच सुरु होत असतो.

(१५९) आपल्या शरीराला, कुटुंबपरिवाराला आणि आपल्या देशाला हितकारी किंवा आवश्यक असणार्या सर्व नैतिक कर्माना मी सत्कर्मच समजतो, आणि जी अनावश्यक असलेली कामे किंवा व्यसने मनुष्याला लागलेली असतात किंवा जो अन्यायाने दुसऱ्यास दुखवून प्राप्त केलेल्या भोगसामुग्रीवर

मोठेपणाने जगण्याची खटपट चालू असते त्या सर्व कार्यास मी कुकर्मच समजतो.

(१६०) ज्याप्रमाणे वृक्षांना चिकटले असताना फुलाचे सौंदर्य शोभून (खुलून) दिसत असते, त्याप्रमाणेच आपल्या कर्तव्याला चिकटून रहाणाराच मनुष्य उत्तमप्रकारे चमकत असतो. एरव्ही

त्याला पडलेल्या फुलाची अवकळा येते.

सुविचार-स्मरणी

(१६१) मनुष्य निर्विषयवृत्तीचा मस्त असावा. कसल्याही आसक्तीचा नशीला (कैफ चढलेला) नसावा.

(१६२) मनाला सुंदर वाटेल अशा ठिकाणी रमू देण्यापेक्षा जे विचारांनी उत्तम ठरेल त्याचेच सौंदर्य मनाला पटवणे फार उत्तम असते.

(१६३) जे आवडेल ते खाण्यापेक्षा काय केल्याने शरीर व्यवस्थित राहील याचा विचार करुन खाणे फारच उत्तम असते.

(१६४) सार्वजनिक कार्यप्रसंगी नेहमी सर्वाच्या पुढे (आधी) सेवा करण्याची तयारी असली पाहिजे.

(१६५) स्वावलंबनाने मरण्यापेक्षा भीक मागून आपले अपमानित जीवन कंठीत रहाणे शतपटीने नादान आहे.

(१६६) मार खाऊनही आसक्ती न सोडणे हे मानवी पशूचे लक्षण समजावे.

(१६७) मित्रांनो !मनुष्य, देव आणि असुर हा भेदभाव फक्त गुणांच्या दैवी-आसुरी वगैरे प्रकारावरुन निर्माण झाला आहे. मनुष्य हा मध्यस्थित आहे. जे आसुरी कर्मानी राक्षस होतात, तेच लोक दैवी गुणांनी देव ठरतात नि सर्व लोकसमाजांत पूजिले जातात.

(१६८) सर्व भक्तिभावाच्या किंवा कर्मधर्माच्या मार्गानी जाणाराला अगोदर शुद्धाचरण आणि स्वावलंबन हा पहिला पाठ घेतलाच पाहिजे.

(१६९) मनुष्य बोलण्यात चांगला आहे. म्हणून वागणूक उत्तम असेलच, असे गृहित धरु नका.

(१७०) कांही गुण उत्तम आहेत म्हणून सर्वच अंग (स्वभाव) उत्तम असेल, असे समजू नका.

सुविचार-स्मरणी.

(१७१) आपल्याला आवडलेले गुण कोठूनही घेतल्याशिवाय राहु नका.

(१७२) पूर्ण तपासल्याशिवाय आपले अमूल्य जीवन कोणालाही वाहु नका.

(१७३) तिकडेच लक्ष द्या, जिकडे लक्ष दिल्याने तुमच्यातील दुबळे विचार नष्ट होऊन सत्कार्याकरिता उत्साह वाढेल.

(१७४) दुसऱ्याच्यासद्वर्तनाकडे पाहून तल्लीन होण्यापेक्षा आपले वर्तन जास्त उज्ज्वल करणे अधिक चांगले.

(१७५) मित्रांनो ! प्रत्येक माणूस आपल्यासमोर कोणता तरी आदर्श ठेवूनच पुढे पाऊल टाकीत असतो आणि त्याप्रमाणेच आपले मन रंगवीत असतो; व त्यातच आपले वैभवही मानीत असते.

(१७६) आपल्या आदर्शाचे यथार्थ ज्ञान झाल्याशिवाय त्यात मन रममाण करणे हे कधी कधी धोका देण्यासच कारण होत असते.

(१७७) जसे मार्ग चोखाळून पाय टाकणे उत्तम तसेच ओळखून सहवास करणेच बरे !

(१७८) दुराचारी मित्र केल्यास काही न करताही परिणाम भोगपण्यास पात्र होणे भाग पडते.

(१७९) पुरुषाची निराशा किंवा उत्सुकता (उल्हासितपणा) जवळच्या लोकांवर परिणाम करणारी असते.

(१८०) साधूंच्या समागमाशिवाय तीर्थाला विशेष महत्व नाही.

(१८१) अश्रद्धावानास महातीर्थही पावन करु शकत नाही कारण मनुष्याची श्रद्धाच या सर्व गोष्टींची स्वामीनी आहे.

(१८२) अश्रद्धावान लोकांना संताला बोध किंवा त्यांच्या कल्पनाशक्तीच्या आवाक्याबाहेरचे दृश्य अथवा भयंकर चमत्कारीक अपघात हे श्रद्धावान बनवू शकतात. परंतु तर्कट लोकांना कुणीच श्रद्वावान बनवू शकत नाही.

सुविचार-स्मरणी

(१९१) ज्याच्या मनोधारणेत कार्य करण्याची शक्ती नसेल,असा तरुणही मला वृद्धाप्रमाणेच वाटतो, आणि ज्याच्या मनाचे उद्रेक सेवा करण्यासाठी सदैव तत्पर असतील, असा वृद्धही खरा तरुणच होय, असे मी समजतो.

(१९२) मनुष्याने सज्जनांच्या सहवासाकरिता देवदर्शनाच्या तळमळीपेक्षाही सुजनांचा सहवास अधिक व्याकुळ राहिले पाहिजे. कारण

सुजनांचा सहवास देवाचा प्रीतिबोध कार्यरुपाने अंगात भिनवित असतो.

(१९३) आपले कार्य सोडून उगीच देव देव करीत भटकू नका, तर कामातच इतके निमग्र रहा की, काम तोच असतो असे वृत्तीला वाटू द्या; म्हणजे त्याचे मिळणे (भगवत्प्रापी) अनुभवास आलेच असे निश्चित समजा.

(१९४) मित्रांनो ! आपल्याकरिताच आपण जिवंत रहाणे म्हणजे किड्यामाकोड्याप्रमाणे आपले मनुष्यत्व समजणे होय, आणि परोपकाराकरिता जगणे म्हणजेच खरे मानव्याकरिता जगणे होय.

(१९५) आपल्या सुखोपभोगाकरिता लोकांचे काम करणे सोडून.लोकांच्या सुखाकरिता आपले जीवन असा असे सक्रीय चिंतणेच ईश्वराचे खरे भजन करणे आहे.

(१९६) ईश्वरा ! मी बोलतो तेवढे तरी आचरण्याचे धाडस मला दे अशी भावना प्रकट व दृढ करणे, हे महामंत्र जपल्यासारखे आहे.

(१९७) मनुष्याची विचारसरणी त्याच्या ठरलेल्या स्वभावानुरोधानेच वहात असते. अधिक विचार वाढ़वणे त्याला दुसऱ्याच्याच्या सहवासावरच अवलंबून ठेवणे भाग पडते.

सुविचार-रमरणी

(१९८) पुष्कळदा मनुष्य समजण्याइतका पुढे चालू शकत नसला म्हणून त्याने आपली समज (जाणीव) आदर्शवत् ठेवूच नये, असे कोण म्हणेल !

(१९९) दुसऱ्याच्या सद्ग्रंथाइतका किंवा बोधाइतका आपला स्वभाव उत्कृष्ट झाल्याशिवाय आपण उन्नत होऊ शकत नाही, असे म्हणणे चुकीचे आहे. आपल्यांपरीने आपण सत्यनिष्ठ तसेच उन्नत होणे होय.

(२००) कोणत्याही कार्याचे महत्त्व समजून घेण्याच्या आधीच त्यामध्ये उड़ी घेणे वेडगळपणाचे व धोक्याचे असते.

(२०१) ज्याप्रसंगी मनुष्याची विचारसरणी दोन चक्रांच्या मध्ये सापडते, अशा वेळी विचाराने कोणताही एक निश्चित निर्णय झाल्याशिवाय पाय पुढे घेऊ नये. त्याला वेळ लागला तरी चालेल.

(२०२) मित्रांनो ! कुणाचेही रडणे ऐकल्यावर त्याला समाधानाचा मार्ग कळकळीने सांगा, आणि कुणाच्याही हाकेत दुःख असेल तर त्याला हाक ऐकताच धावून जाऊन मदत करा.

(२०३) कधी समाज साहित्याने पुढे ढकलला जातो तर कधी त्याची वाढ कुंठित केली जाते, आणि बरेचदा साहित्य समाजाच्या प्रतिबिंबामागेच ओढले जात असते.

(२०४) ज्या वाङ्मयाचा संबंध आपल्या जीवनाशी व समाजाच्या उच्च धारणेशी नसून, केवळ मनोरंजनार्थ हसविण्या, रडविण्यात, विषयलोलुप शृंगार वाढविण्यात किंवा केवळ सृष्टिसौंदर्याचे कथानक घडविण्यातच ज्याची शक्ती खर्ची पडलेली असते, ते वाङ् मय वाचणे म्हणजे हल्लीच्या लागलेल्या समाजरोगाचा प्रकोप करून समाजास मृत्युमुखी पडलेला पाहणेच होय.

सुविचार-स्मरणी

(२०५) कवी हा प्रसंगाचे वर्णन करणारा असण्यापेक्षा आर्दशाची मशाल जगाला दाखवणाराच असावा लागतो. यातच श्रेष्ठत्व असते.

(२०६) सुखाने गादीवर पडून करुणरसात्मक गायन ऐकणे रसिकपणा नसून उपवासी असलेल्या गरीबांची करूण हाक ऐकून कळवळून धावून जाणे, हेच खरे रसिकतेने काव्य ऐकणे आहे.

(२०७) प्रत्यक्ष वस्तुस्थितीचा परिणाम सहृयतेने किंवा दयाभावनेने अनुभवणेच त्या काव्यरसाचा आस्वाद किंवा आनंद होय.

(२०८) कथेने विरहाकुल किंवा भाववश झालेले लोक प्रत्यक्षपणे तशा परिस्थितीत कामी पडतीलच असा अनुभव बहुधा येत नाही.

(२०९) सेना सत्तेच्या पाठिंब्याशिवाय जय पावू शकत नाही.

(२१०) मित्रांनो ! प्रत्येक मुनष्य ज्या भावनेत रहातो आणि ज्या भावनेने लोकांशी संलग्न होतो, त्या भावनेतून जन्मलेली त्याची गद्य किंवा पद्यवाणीच (सहज भाषाच) कवित्व होय.

परंतु जे लोक साधारण लोकांना आपली वाचाशक्ती संगीतमय करुन विशिष्ट आदर्शात्मक भावनेत रंगवून दाखवितात, त्यांना लोकांत *कवी* म्हणविण्याची योग्यता येत असते

(२११) संतांची बोधवचने अनेकदा त्यांच्यासमोरील प्रसांगाला उद्देशूनही असू शकतात, म्हणूनच त्यांचा उपयोग करणारांनी नेहमीच्या काळात तसाच करू नये. जी वचने अभंगतत्वांना अनुसरुन असतात, तीच सर्वदा बोध करू शकतात. हे न जाणणारे कित्येक साप्रंदायीक लोक प्रसंगभेद न ओळखता केवळ शब्दास धरून कर्मठ बनतात आणि समाजालाही प्रगत होऊ देत नसतात.

सुविचार-स्मरणी

(२१२) ग्रंथांचे पारायण अर्थाकडे लक्ष न देता कितीही भराभर केले,तरी त्याचा परिणाम *तो वेळ उत्तम गेला* असे म्हणण्यापलिकडे आधिक होऊ शकत नाही; कारण उन्नतीचा संबंध अंत करणाच्या तीव्र भावनेशी व शब्दबोधाच्या लक्ष्यार्थाशीच असतो.

(२१३) सर्व लोक सर्वच जाणत नसतात. ज्यांना ईश्वरभक्ती किंवा ईश्वरी तत्त्व कळले त्यांना संसाराचे संपूर्ण ज्ञान असावयाला पाहिजे, असे नाही. कदाचित काही लोक तेही उत्तम प्रकारे जाणतील, तथापि आपण हट्ट करुन *सर्व कामे भक्तांनीच

सांगितली पाहिजे* असे मानू नये.

(२१४) पावित्र्य किंवा अश्लीलता आणि सौंदर्य किंवा बीभत्सता हे सर्व प्रकार नैसर्गिक वस्तूमध्ये स्वाभाविकपणे मूळचेच नसून हा वैचित्र्यभाव मनाच्या श्लीलअश्लीलतेवरच अवलंबून असतो. साधू तिला प्रकृती मानतो, विषयी पुरुष सौंदर्य समजतो आणि सभ्य पुरुषास तेच वस्तुचित्र बीभत्स दिसते.

परंतु वास्तविक तो एक स्वाभाविक निसर्गच खरा असतो.

(२१५) मंदिरासारख्या पूजा स्थानीही आपल्या उत्कृष्ट कलेचे प्रदर्शन म्हणून नग्न चित्रे काढून कलावंतांनी लोकांच्या डोळ्यांत धूळ झोकली आहे, आणि भक्तीच्या मार्गात बेमालूमपणे भोगविलास

रंगविला आहे, हे केवढे पतन आहे बरे !

सुविचार- स्मरणी.

(२१६) पवित्र स्थानात किंवा स्थानमहात्म्यात निराळेच शृगांरीक रुपक निर्माण करणे हे बाजारु प्रदर्शनच आहे व याचे कारण लोकाची भोगप्रवृत्तीच होय.

(२१७) काही कथा मनुष्याला रडविण्या किंवा हसविण्याकरिता लवकर प्रभावी ठरतात, याचे कारण त्यात तिन्ही काळाचे चित्र व फळ तो लगेच पाहू शकतो आणि तन्मय होतो. परंतु स्वत:चे जीवन पाहताना मनुष्याला सदैव वर्तमानच पहावे लागते, म्हणून त्याचे नवल त्याला आकलन करता येत नाही. पण त्याचे जीवनही एक उत्कृष्ट कथानकच आहे. जर तो तसे

रंगवील तर त्याचे जीवन भावी काळातील लोक कौतुकाने सांगतील नि त्याची गुणकथाच गातील.

(२१८) मित्रांनो ! सृष्टिसंग्रहातील प्रत्येक वस्तू साहित्यरूप किंवा काव्यमय आहे. परंतु अप्रसंगी किंवा अस्थानी सौंदर्यही बीभत्स दिसणे, हा या साहित्याचा स्वभावच आहे.

(२१९) जगातील सुंदर वस्तु दाखविणे याला आज किंमत नाही, तर वस्तूतील अगम्य सौंदर्य दाखविणे किंवा *अमक्या वस्तुंना मिळवून अमुकप्रकारे जुळविले असताही वस्तू तयार होते*, अशी संगती वैचित्र्यपूर्ण दृष्टीने दाखविणे याला जगात विशेष महत्त्व आहे.

(२२०) मित्रांनो ! आपले चरित्र प्रत्यक्ष वर्तमानकाळी आपण स्वत: लिहिण्याचा किंवा दुसऱ्याकडून लिहिले जाण्याचा प्रघात पूर्वी नसल्यामुळे थोरांच्या चरित्रांना व उपदेशांना मागाहून लिहिणाऱ्या लोकांनी व्यवस्थित कथास्वरुपात लिहिले असावे आणि ती लिहिण्याची पद्धती काल्पनिक कादंबरीप्रमाणे (तात्रिंक) असावी, असे मला काही ग्रथांच्या विशेष शृगांरपुर्ण किंवा अलंकारात्मक रचनेवरून वाटते.

सुविचार-स्मरणी

(२२१) लोकात प्रत्यक्ष भाषा बोलण्यात आणि बोलणे लिहिण्यात जो फरक नेहमी दिसन येतो, तसाच वागण्यात आणि वर्णन करण्यात काही अंशाने शृंगारामुळे (अलंकारिकतने) तरी फरक पडतोच.

(२२२) आमच्या लोकात काव्याची परंपरा ही मागील ऐकलेल्या (गतानुगतिक) शब्दांवरच चालत आलेली दिसत असल्यामुळे सर्वानीच त्याचा अनुभव घेतला असावा असे मला वाटत नाही.

(२२३) निवृत्तिमार्गाची धारणा बसविणाऱ्या संतांचीही कार्यप्रवृत्ती अधिक असल्यामुळे, निवृती म्हणजे कार्यविहीन होणे (कर्मत्याग करणे) असा त्याचा अर्थ होत नाही.

(२२४) मित्रांनों ! काव्याचा रसास्वाद आपल्या मनोधारणेवरही अवलंबून असतो. ज्यांना भावना नाही त्यांच्याकरिता काव्य जन्मालाच आले नाही.

(२२५) आपल्या सात्विक सौंदर्यपिपासू नेत्रास आल्हादकारक आणि भावना-शांतीस पोषक अशा आश्रयाकरिता अदृश्य असणाऱ्या परब्रह्माला कलेचे सुंदर रुप देऊन, त्यावर आपल्या मनोधारणेची बैठक बसविण्याच्या शुद्ध विचाराने ही मूर्ति-उपासनेची पद्धती संतमहंतानी सर्व लोकांत प्रचलित केलेली आहे.

(२२६) सार्वजनिक संस्कृतीच्या सुदृढतेकरिता आणि टिकाऊ सघंटनेकरिता काही कळकळीच्या थोर लोकांनी सामुदायिक उपासनेचे उत्सव रूढ केलेले दिसतात. परंतु त्यातही कथानके घुसवून आपापल्या जातीय आणि साप्रंदायीकतेच्या भिन्नत्वाने त्या मूळ उद्देशात फरक पडला आणि आज *सण **जयंती* पुण्यतीथी हा भोजनाचा उत्तम दिवस * एवढाच अर्थ शिल्लक राहीला आहे ही चूक आमची आहे.

सुविचार-स्मरणी.

(२२७) उपवासामुळे शरीरातील जीर्ण द्रव्यांचा नाश होऊन जठराग्नी पुन्हा प्रदीप्त होतो. त्यामुळे रक्ताचे ठिकाणी योग्य परिणाम होऊन नवचैतन्य खेळू लागते व विचारधारा आपल्या भावनाशक्तीला मदत करुन भक्ती करण्याकारिता उद्युक्त होते. त्याचबरोबरच अंत: करण उत्तम संस्कारी बनून रोग औषधाशिवाय नष्ट होतात आणि रक्त उत्पन्न करण्याची शक्ती

वाढून आयुष्य आल्हादपुक्त सुखाचे जाते. म्हणूनच संतांनी उपवासाचे महत्व गायिले आहे.

(२२८) तो देव होता असे म्हणतांना लोकांत जी भावना निर्माण होते, तो आदर्श पुरुष होता, म्हणून त्याला लोक देव मानीत होते असे म्हणताना का उत्पन्न होऊ नये ? तसे म्हणणे का रुजू नये.

(२२९) प्रसन्न मनाच्या ज्ञानसंपन्न कवीला आपल्या

मोडक्या झोपडीतही सौंदर्य व संतोष यांचे साम्राज्य दिसत असते.

(२३०) लोकांत सत्य बोलण्याची प्रवृत्ती वाढवणे म्हणजे हा मनुष्यलोक स्वर्गमय करणेच होय.

(२३१) आपली नित्यक्रमाची प्रार्थना स्थिर चित्ताने करणे हे उत्तम भोजनापेक्षा तुष्टी देणारे (तृप्तिदायक) असते.

(२३२) कोणतीही नशीली वस्तू (मादक पदार्थ ) खाऊन बुद्धीला गहाण ठेवून पापांचे भागीदार होऊ नका.

सुविचार-स्मरणी

(२३३) अचानक नावाजलेल्या पुरुषाचा फूर (स्फुरण किंवा कीर्तिरुपी पूर) फारच थोड्या दिवसांत ओसरत असतो.

(२३४) स्वार्थाच्या आशेवर मनुष्य धोक्यात येणे पुष्कळदा संभवनीय असते.

(२३५) लोभी मनुष्य गळ्याला तात लागल्याशिवाय हातातून किल्ली सोडीत नसतो, अर्थात मालकीचा त्याग करीत नसतो.

(२३६) प्रिय मित्रांनों ! आज तरी जग नाशवंत ही समाजात दृढमूल झालेली भावना काढून टाकून जग हे तुम्हाला सोडूच शकत नाही आणि तुमच्या कर्माचे फळ तुम्हाला- हे शरीर टाकले तरी दुसऱ्या शरीरासमोर- निश्चयाने आणून देतेच असे ठासून सांगणारे पुरुषसिंह निर्माण होण्याची अत्यंत जरुरी आहे.

(२३७) खरे सौंदर्य वस्तूच्या मीलनापेक्षा वृत्तीच्या विरहातच असते.

(२३८) जाहीर साधू आपला मान सांभाळीत असतात. आणि खरे सज्जन गाजावाजा न करिता साधुत्व प्राप्त करीत असतात, असे माझ्या निदर्शनात आले आहे.

(२३९) सज्जन लोकांत जे साधुत्व मिळेल, ते साधू म्हणविणाऱ्या लोकांत मिळणे दुर्लभ आहे.

(२४०) कला व कौशल्याने रंगणे निराळे आणि साधुत्व प्राप्त करणे निराळे असते.

(२४१) आपल्या दृष्टीस कुणीही बिमार पडो, त्याला

आपल्यापरीने अवश्य मदत करा. तो त्याचा प्रारब्धभोग

समजून स्वस्थ बसु नका. ती सेवेची संधी ईश्वराने तुम्हास दिलेली आहे.

सुविचार-स्मरणी

(२४२) कोणाचेही स्वच्छ घर पाहणे असेल, तर त्याच्या देवपाटापेक्षा त्याचे शौचगृह व भोजनगृह स्वच्छ आहे की नाही है पहा.

(२४३) आपणास जीवनदृष्ट्या आवश्यक असणाऱ्या वस्तुशिवाय शौक वाढवू नका; उगीच व्यसने लावू नका.

(२४४) मित्रांनो ! तुमच्या सर्व इस्टेटीवर त्यांची सदैव मालकी आहे की जे तुमच्यासहित सर्व गरीबांचे रक्षण करण्याची नि:स्वार्थ वृत्तीने अखंड कळकळ बाळगतात.

(२४५) मनुष्यजीवनाचा उद्देश सत्यसुख व स्वातंत्र्य हाच आहे आणि याकरिताच हजारो साधने करावी लागतात.

(२४६) मनुष्य आपल्या उत्तम, मध्यम व कनिष्ठ अशा स्वभावानेच जगात तसतसा अधिकार मिळवून त्या त्या स्थानी चढत असतो. मग द्वेष नि मत्सर कशाला ?

(२४७) ज्याची वागणूक जगात जेवढी उत्तम दर्जा मिळवील तेवढेच त्याचे ज्ञानबल आहे असे समजावे.

(२४८) जो पुरुष आपल्या मनसिक कल्पनांचा (विकारांचा) दास झाला तो कधीही उदार नि श्रेष्ठ होऊ शकत नाही.

(२४९) प्रिय मित्रांनो ! आपल्या असामान्य व अमर्यादित हृदयाला आकुंचित स्वरुप देऊन त्याला आपले घर एवढेच विश्व असा संस्कारात बद्ध करण्याएवढे पाप जगात काही दुसर आहे काय ?

(२५०) मित्रांनो ! आपत्तीचा प्रसंग येणार हे ऐकून जेवढे भय वाटते, तेवढे तो प्रसंग आला असता वाटत नाही. कारण मनुष्य त्यावेळी त्या प्रसंगातुन पार पडण्याच्या प्रयत्नात, पराक्रमात गढलेला असतो.